نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی. گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه رازی. کرمانشاه. ایران.

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی. گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه رازی. کرمانشاه. ایران.

10.30465/lir.2023.42926.1607

چکیده

یکی از رویکردهای نقد ادبی معاصر نقد اسطوره‌ای است که به بررسی ریشه‌های اساطیری آثار ادبی در حوزة شخصیت‌ها و روایت‌ها می‌پردازد. نظریه‌های اسطورة باروری و کهن الگویی دو رویکرد اسطوره‌ای شاخص در نقد آثار ادبی هستند که بیانگر زیرساخت روانشناسانه و اساطیری پیرنگ آثار ادبی هستند. منظومة پهلوانی شهریارنامه داستان سرگذشت و ماجراجویی‌های شهریار نوة سهراب است که در قرن دهم هجری توسط شاعری «مختاری» نام سروده شده است. این منظومة نسبتاً مفصل دارای خرده‌ روایت‌های بسیاری دربارة شهریار به‌ویژه در حوزة عاشقانه و غنایی است که به‌دلیل روایت کهن و نشانه‌های درون‌متنی دارای پیرنگی اساطیری با کارکرد باروری و تکامل تفردگرایانه است. در این نوشته با روش توصیفی- تحلیلی کنش‌های شهریار در دو خرده ‌روایت عاشقانۀ این منظومه از زاویة نظریه تفرد (خویشتن شناسی) و اسطورۀ باروری مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که در یک خرده‌ روایت‌ عاشقانه، شهریار با ترک ایران و ورود به هند وارد حوزة ناخوداگاهی شده و پس از تجربه ساحات مختلف روانی (کهن-الگوها) به تکامل فردی و خودشکوفایی می‌رسد و در خرده‌ روایت دیگر شهریار در هیأت خدای نباتی به مبارزه با اژدهای خشکسالی (مضراب دیو) می‌رود و با شکست او، الهۀ باروری و عشق (دلارام) را آزاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

کتاب‌نامه
ارژنگی، کامران (1398). «شهریاری ازِ دیار هند و سند، نکاتی دربارة منظومة حماسی شهریارنامه»، ادبیات و هنر، ش 17، صص 177-192.
 الیاده، میرچا (1389). رساله در تاریخ ادیان، ترجمة جلال ستاری، چاپ چهارم، تهران: سروش.
امیدسالار، محمود (1390). «شهریارنامه»، مزدک‌نامه، ج4، تهران: پروین استخری.
آیدنلو، سجاد (1393). «اسفندیار، ایزدی گیاهی؟»، پژوهشهای ادبی، سال 11، شمارۀ 45، صص 9-46.
بهرامی رهنما، خدیجه و طاووسی، محمود (1392). «تحلیل روانکاوانۀ شخصیت بانو گشسب براساس آرای فروید و یونگ»، تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، دورة 5، شمارۀ 17، صص 9-37.
بیلسکر، ریچارد (1384). یونگ، ترجمة حسین پاینده، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
جابز، گرترود (1370). سمبل­ها (کتاب اول: جانوران)، ترجمة محمدرضا بقاپور، تهران: مترجم.
جباره ناصرو، عظیم (1395). «بررسی تحلیلی آغاز و پایان منظومه شهریارنامه بر اساس روایتی نقالی»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ 8، شمارۀ 3، صص 53-66.
حسن‌پور، مژگان و قوام، ابوالقاسم (1400). «نقد کهن‌الگویی شهریارنامه بر اساس نظریة یونگ». پژوهشنامة ادب حماسی، سال 17، شمارۀ 2، صص 103-123.
حیدری، علی (1391). «تحلیل عرفانی داستان ضحاک»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی» ، سال 8، شمارۀ 28، صص 53-75.
خالقی مطلق، جلال (1372). گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: نشر مرکز.
خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمدرضا (1390). «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت اسطورة الهه باروری و ایزدگیاهی». تاریخ ادبیات، دورۀ 3، شمارۀ 64، صص 77-96.
راشد محصل، محمد رضا (1369). «اشارۀ توصیفی به برخی عناصر بنیادی حماسه‌های ایران». فرهنگ، کتاب هفتم، صص 79-120.
رستگار فسایی، منصور (1379). اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.
روزنبرگ، دونار (1379). اساطیر جهان، ترجمة عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
ستاری، جلال (1366). رمز و مثل در روانکاوی، تهران: توس
سرکاراتی، بهمن (1378). سایه‌های شکار شده، به کوشش علی دهباشی، تهران: قطره.
شمیسا، سیروس (1388). نقد ادبی، تهران: نشر میترا.
صفا، ذبیح‌الله (1352). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیر کبیر.
غفوری، رضا (1396). «نگرشی به شهریارنامه و دورة سرایش آن»، شعر پژوهی، سال 9، شمارۀ 4، صص 119- 142.
فریزر، جیمز جرج (1384). شاخة زرین، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: آگه.
فضایلی، سودابه (1384). فرهنگ غرایب، ج 2، تهران: افکار و میراث فرهنگی.
فوردهام، فریدا (1388). مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمة مسعود میربها، تهران: جامی.
فیست، جیس و گریگوری جی فیست (1388). نظریه‌های شخصیت، ترجمة یحیی سیدمحمدی، تهران: روان .
قائمی، فرزاد (1397). «فرّخی یا مختاری؟... تکمله، توارد، اقتباس یا انتحال؟ (تحقیق پیرامون هویت سرایندة اصلی شهریارنامه و تعیین کیفیت ارتباط متن اول و دوم)»، جستارهای نوین ادبی، دورۀ 51، شمارۀ 200، صص 207-235.
کزازی، میرجلال الدین و کمالی بانیانی، مهدی رضا (1395). «تحلیل شخصیت رستم در هفت‌خان بر اساس دیدگاه‌های یونگ و فروید»، فنون ادبی، سال 8، شمارۀ 4، صص 1-16.
کوپر، جی. سی (1386). فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی، ترجمة ملیحه کرباسیان، تهران: فرهنگ نشر نو.
گورین، ویلفرد ال و همکاران (1370). راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمة زهرا میهن‌خواه، تهران: اطلاعات.
لویمی، سهیلا (1400) «بررسی سبکی و محتوایی شهریارنامه، سرودة مختاری (دورة صفوی)»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، سال 14، شمارۀ 69، صص 71-90.
محمدی فشارکی، محسن و نصیری، جبار (1395). «بررسی نمود اسطورة باروری در حماسة برزونامه بر اساس نظریّة جرج فریزر»، متن‌پژوهی ادبی، دورۀ 20، شمارۀ 67، صص 107-125.
مختاری (1397). شهریارنامه سرودة مختاری دوره صفویه، تصحیح رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن.
مشتاق‌مهر، رحمان و آیدنلو، سجاد (1386). «که آن اژدها زشت پتیاره بود»، گوهر گویا، سال 1، شمارۀ 2، صص 143-166.
مورنو، آنتونیو (1376). یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة داریوش مهرجویی، تهران: مرکز.
نیک‌روز، یوسف و کریمی، فاطمه (1394). «نقد روانشناختی شخصیت گشتاسپ در داستان رستم و اسفندیار بر اساس روانشناسی تحلیلی یونگ»، ادبیات حماسی، سال 2، شمارۀ 4، صص 119-152.
واشقانی فراهانی، ابراهیم (1395). «تحلیل اسطوره کیومرث بر اساس نظریة روان‌شناسی شخصیت یونگ»، زبان و ادبیات فارسی، سال 24، شمارۀ 80، 273-300.
ویدن‌گرن، گئو (1377). دین‌های ایران، ترجمۀ منوچهر فرهنـگ، تهـران: آگاهـان ایـده.
هال، جیمز (1392). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
هندرسن، ژوژف (1389). انسان و اسطوره‌هایش، ترجمة حسن اکبریان طبری، تهران: دایره.
هینلز، جان (1388) شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلى، تهران: نشر چشمه.
یونگ، کارل گوستاو (1382) تحلیل رویا، ترجمة رضا رضایی، تهران: افکار
یونگ، کارل گوستاو (1387) انسان و سمبل هایش، ترجمة محمود سلطانیه، تهران: جامی.
یونگ، کارل گوستاو (1390) چهار صورت مثالی، ترجمة پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
یونگ، کارل گوستاو (1397) ناخودآگاهی جمعی و کهن الگو، ترجمة فرناز گنجی و محمد باقر اسماعیل پور، تهران: جامی.
یوهانسن، یورگن (1387) نشانه شناسی چیست، ترجمه علی میر عمادی، تهران: ورجاوند.