نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختهٔ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

3 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

10.30465/lir.2023.42736.1601

چکیده

جانورهمسری یکی از برجسته‌ترین نمودهای دگرپیکری است که در روایات گوناگون در دگردیسی دیو یا جانور به شاهزاده‌ای زیبا نمایان شده است. ریشه‌های جانورهمسری را می‌توان در ازدواج انسان‌ها و خدایان در اساطیر و افسانه‌ها دانست. روایت اسطوره‌ای «کوپید و سایکی» یکی از مهم‌ترین اسطوره‌هایی است که در آن ازدواج یکی از خدایان و یک انسان رخ داده است. برخی این اسطوره را سرمنشأ روایات جانورهمسری می‌دانند، حال آن‌که در اساطیر و قصّه‌های عامیانۀ کهن‌تر از «کوپید و سایکی» نیز می‌توان ریشه‌های جانورهمسری را کاوید. در ادبیات عامیانۀ فرهنگ‌های گوناگون، به‌ویژه ایران، می‌توان قصّه‌های شفاهی یا مکتوب فراوانی از جانورهمسری مشخص کرد که بسیاری از آن‌‌ها شباهت‌های فراوانی به اسطورۀ «کوپید و سایکی» دارند. «دیو و دلبر» و «میرزا مست‌وخمار و بی‌بی‌ مهرنگار» دو مورد از قصّه‌هایی است که اشتراکاتی با اسطورۀ «کوپید و سایکی» دارند. در این پژوهش با رویکرد فرانسوی ادبیات تطبیقی به تأثیر و تأثرهای موجود در میان این روایات پرداخته شده است و با رویکردهای روان‌کاوانه و کهن‌الگویی نقد و تحلیل شده‌اند تا برخی از زوایای پنهان آن‌ها که نشان‌دهندۀ اشتراکات و تفاوت‌هایشان است، آشکار شود. قصّه‌های جانورهمسری فارسی، بیش و پیش از آن‌که متأثر از اسطورۀ رومی «کوپید و سایکی» دانسته شوند، متأثر از یکی از قصّه‌های پنچه‌تنترا هستند؛ البته می‌توان قصّه‌هایی را که ترکیبی از اسطورۀ رومی و قصّۀ هندی باشند هم در میان آن‌ها دید. عقدة ادیپ، ترس از ازالۀ دوشیزگی، سفر قهرمانی زنانه، مواجهه با آنیموس و گذار از جوامع مادرسالار اشتراکاتی است که در این روایات وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

کتاب‌نامه
آپولیوس. (1393). الاغ طلایی. ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
اسپرغم، ثمین؛ قوام، ابوالقاسم و بامشکی، سمیرا (1396). «ردپای اسطورۀ یونانی در قصّه‌های پریان ایرانی بررسی تطبیقی و نقد اسطوره‌شناختی اسطورۀ "پسیخه و کوپید" و قصۀ "آه"»، ویژه‌نامۀ فرهنگستان (ادبیات تطبیقی)، 8 (2)، صص 3-20.
ایونس، ورونیکا (1375). شناخت اساطیر مصر. ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
بیضایی، بهرام (1391). «اسطوره‌ها در آثار بهرام بیضایی». سخنرانی در دانشگاه یو.سی .ال .ای. صدانت. https://3danet.ir/myths/. (بازبینی در 25 شهریور 1399).
حیدری، علی و سبزی، موسی (1401). «نقش و جایگاه مار در قصّه‌های حیوان‌همسر»، فصلنامۀ ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین. 12(2)، صص 51-70.
حیدری، علی؛ حدادیان، سمیه و صحرایی، قاسم (1398). «بررسی و تحلیل قصّه‌های حیوان- داماد»، مطالعات ادبیات کودک، 10(1)، صص 1-22.
درویشیان، علی‌اشرف و خندان مهابادی، رضا (1399). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد چهاردهم، تهران: ماهریس.
رستگار فسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شکاکی، حیدرعلی؛ محمودی، محمدعلی و حسن‌آبادی، محمود (1397). «کهن‌الگوی عشق در نمایشنامۀ سلطان مار بهرام بیضایی»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، 16(30 )، صص 107-126.
شوالیه، ژان و گربران، الن (1382). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، جلد سوم، تهران: جیحون.
صادقی، محسن (1395). «بازنمایی اسطورۀ حیوان- داماد در حکایتی صوفیانه»، نقد ادبی، ۹ (۳۵): ۱۶۵-.۱۸۳
کومار، شیو (1393). قصّه‌های شیرین و دلنشین (کلیله و دمنه): 27 قصّه کوتاه و آموزنده از پنجه‌تنتره، ترجمۀ سیما طاهری، بازنویسی افسانه شعبان نژاد، تهران: ذکر.
لوپرنس دوبومونت، ژان ماری (1395). دیو و دلبر، ترجمۀ امیر میرزائیان، تهران: کارگاه فیلم و گرافیک سپاس.
وطن‌پور، آزاده و نمیرانیان، کتایون (1391). «ریخت‌شناسی و تحلیل اسطوره‌ای قصۀ عامیانۀ دختر و درخت کنار»، پژوهش‌های انسان شناسی ایران، 2(1): 167-187.
Abraham, K. (1913). Dreams and Myths: A Study in Race Psychology. (White, W. A, Trans). New York: Journal of Nervous and Mental Disease.
Benson, G. C. (2020). "Psyche the psychotic. Cupid and Psyche in Dr. Franz Riklin’s Wishfulfilment and Symbolism in Fairy Tales", in May, R & Harrison, S (Ed.), Cupid and Psyche. (pp. 273-288). Berlin, Boston: De Gruyter.
Bettelheim, B. (1977). The Uses of Enchantment: The Meaning and Importance of Fairy Tales. New York: Vintage Books.
Bottigheimer, R. (1989). "Cupid and Psyche vs. Beauty and the Beast: The Milesian and the Modern". Merveilles & Contes. 3(1): 4-14.
Gollnick, J. (1992). Love and the Soul: Psychological Interpretations of the Eros and Psyche Myth. Waterloo: Wilfrid Laurier University.
Gollnick, J. (1999). The Religious Dreamworld of Apuleius' Metamorphoses: Recovering a Forgotten Hermeneutic. Waterloo: Wilfrid Laurier University.
Houston, J. (1987). The Search for the Beloved: Journeys in Sacred Psychology. New York: J.P. Tarcher/Putnam.
Johnson, R. A. (2009). She: Understanding Feminine Psychology. New York: HarperCollins e-books.
Jung, C. G. (1979). Aion: Researches into the Phenomenology of the Self. (Hull, R. F.C. Trans). Princeton: Princeton University Press.
Labouvie-Vief, G. (1994). Psyche and Eros: Mind and gender in the life course. New York: Cambridge University Press.
Neumann, E. (2013). Amor and Psyche: The Psychic Development of the Feminine, A Commentary on the Tale by Apuleius. (Ogden, C.K, Founded). New York: Routledge.
Sharma, V. (1925). The Panchatantra. (Ryder, A. W. trans). Chicago: University of Chicago Press.
Tommasi Moreschini, C. O. (2013). "Gnostic Variations on the Tale of Cupid and Psyche", in M. Futre Pinheiro, A. Bierl & R. Beck (Ed.), Intende, Lector- Echoes of Myth, Religion and Ritual in the Ancient Novel. (pp. 123-144) Berlin, Boston: De Gruyter.
Von Franz, M-L. (2017). The Golden Ass of Apuleius: The Liberation of the Feminine in Man. Boulder: Shambhala.
Zipes, J. (2013). The Golden Age of Folk and Fairy Tales: From the Brothers Grimm to Andrew Lang. Indianapolis: Hackett Publishing Company.