نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تخصصی پژوهش هنر، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان، استادیار گروه آموزشی آموزش هنر، تهران، ایران. s.rashidi@cfu.ac.ir

2 پژوهشگر ارشد صداوسیما، دکتری زبان‌شناسی همگانی، گروه زبان‌‌شناسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران. f.azimifard@irib.ir

10.30465/lir.2022.41879.1548

چکیده

این مقاله که در ذیل تحقیقات کیفی قرار میگیرد، با رویکرد تحلیلی و با هدف تبیین مفهوم اقتباس از منظر نظریه بینامتنیت نوشته شده و به بررسی نظریه بینامتنیت و چند مفهوم کلیدی دیگر پرداخته است. به نظر میرسد آن مفهومی که در هنرهای نمایشی بهعنوان اقتباس مطرح میشود، در واقع یک تمهید و تکنیک و تصور سنتی در باب معنای بر گرفتگی از متون قبلی است که اساساً با نظریه بینامتنیت قابل تبیین است. مفهوم اقتباس بهصورت سنتی بر نوعی همحضوری تأکید دارد و اساساً به یک جنبه از ابعاد گسترده و پیچیده انواع روابط بین متون بهصورتی آشکار تأکید می‌ورزد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای گسترش نظریه بینامتنیت و به‌طورکلی نظریه‌های بینامتنی، انحلال تدریجی مفهوم متن به‌عنوان یک واحد منسجم و خودمختار معنایی بوده است که به نوبه خود منجر به تغییر تأکید از متن منفرد و مستقل و اسطوره‌ای به مفهوم جدید از متن شده است. روشی که در آن متون به مقولات و متون دیگری مرتبط می‌شوند. بنابراین، تبیین ماهیت اقتباس و مناسبت آن با نظریه بینامتنیت مستلزم آشنایی ما با چند مفهوم نظری مهم است که ذیل نظریه ابرمتنیت توسط ژنت مطرح شده است که در این مقاله به بررسی آنها پرداختهایم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

بارت، رولان (1368). نقد تفسیری، ترجمه‌: محمدتقی غیاثی، تهران: بزرگمهر.
بارت، رولان (1377). نقد و حقیقت، ترجمه‌: شیرین دخت دقیقیان، تهران: مرکز.
بینای مطلق، سعید (1386). هنر در نظر افلاطون،  تهران: انتشارات فرهنگستان هنر. 
تودوروف، تزوتان (1377). منطق گفت‌وگویی میخائیل باختین، ترجمه‌: داریوش کریمی، تهران: مرکز.
جلالی، مریم (۱۳۹۴). «مبانی نقد بینامتنیت در ادبیات تطبیقی کودک و نوجوان»، جستارهای نوین ادبی، دانشگاه فردوسی مشهد. د ۴۷، ش ۲، صص ۱۴۱-۱۶۶.
جلیلی جشن‌آبادی، صبا و رحیمی، سیدمهدی (۱۴۰۰). «بینامتنیت در ادبیات تعلیمی(با تمرکز بر قابوس‌نامه و تعالیم پتاح حوتپ؛ کهن‌ترین فرزندنامه جهان)»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، س ۱۳، ش ۵۲. صص  ۲۷-۵۷.
حسینی، علیرضا و اعظمی خوبرد، حسن و بخشنده، مریم و اسمعیلی، پوریا (1398). «بینامتنی اشعار عربی خراسان در قرن‌های چهارم و پنجم با معلّقات»، دوفصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای ادبی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، د 1، ش1، صص 75-98.
ربیعیان، محمدرضا (1376). «سرقات ادبی»، فرهنگنامۀ ادبی فارسی: دانشنامۀ ادب فارسی (2) به اهتمام حسن انوشه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، صص 8۰۹-8۱۱.
ساتیاروند، خدیجه و پورنامداریان، تقی و محمدنژاد، یوسف (1402). «تحلیل تأثیر تصاویر شعری شاعران کهن پارسی در تصویرسازی شاملو با رویکرد تحلیلی بینامتنی»، دوفصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای ادبی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مقالات آمادۀ انتشار.
سلدن، رمان و ویدوسون، پیتر (1384). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمه‌: عباس مخبر، تهران: طرح نو.
سلطانی، سید علی‌اصغر (1391). قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نی.
سمننکو، آلکسی (1396). تار و پود فرهنگ (درآمدی بر نظریۀ نشانه شناختی یوری لوتمان) ، ترجمه: حسین سرفراز، تهران: علمی و فرهنگی. 
شعیری، حمیدرضا و رحیمی جعفری، مجید و مختاباد، سیدمصطفی (۱۳۹۱). «از مناسبات بینامتنی تا مناسبات بینارسانه‌‎ای بررسی تطبیقی متن و رسانه»، جستارهای زبانی، دانشگاه تربیت مدرس، د۳ ، ش۲، صص ۱۳۱-۱۵۲.
عباسپور، هومن (1376). «تلمیح»، فرهنگنامۀ ادبی فارسی: دانشنامۀ ادب فارسی (2) به اهتمام حسن انوشه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، صص 40۳-40۴.
فیضی مقدم، الهه و عارف، محمد و شریف‌زاده، محمدرضا (۱۴۰۱). «مطالعه تطبیقی اساطیر ترکیبی پیکرگردانی در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی بر مبنای نظریه بیش‌متنیت ژراژ ژنت، دوفصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای ادبی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س4، ش 8، صص 88-110.
قاسمی‌داریان، مریم (1385). «رولان بارت و نقد ادبی»، دو فصلنامۀ میان رشته‌ای، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، شماره 4، صص 179- 189.
کالر، جاناتان. (1382). نظریۀ ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: مرکز.
مشایخ، پروین و سیدصادقی، سیدمحمود و حمیدی، سیدجعفر (۱۳۹۹). «بررسی تطبیقی انواع بینامتنیت ژنت با نظریه بلاغت اسلامی در شعر حافظ»، مطالعات زبانی و بلاغی، دانشگاه سمنان، د ۱۱، ش۲۲، صص ۴۱۵-۴۴۲.
مکاریک، ایرناریما (1393). دانشنامه نظریۀ ادبی معاصر، ترجمه محمد نبوی و مهران مهاجر، تهران: آگه.
نامور مطلق، بهمن (1390). درآمدی بر بینامتنیت. نشر سخن. تهران.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه: هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
Allen, Graham (2000). Intertexuality, Rutledge Press. London and New York.
Allen, Graham. (2003). Roland Barthes, London and New York. Rutledge press.
Bakhtin, Mikhail (1981). The Dialogic Imagination. University of Texas Press, Austin.
Bakhtin, Mikhail (1986). Speech Genres and Other Late Essays. Translated: Vern W. McGee. University of Texas Press. Austin.
Barthes, Roland (1974). S/Z: An Essay. Translated: Richard Miller. Hill and Wang, New York.
Barthes, Roland (1977a). Introduction to the Structural Analysis of Narrative, translated: Stephen Heath, in: Image, Music, Text. Fontana Press.
Barthes, Roland (1977b). The Death of the Author, In: Image- Music- text. London.
Barthes, Roland (1981). The Theory of The Text, in: Untying the Text, A Post Structuralist Reader. Ed by Robert J.C. Young, London and Boston, Rutledge and Kegan Paul Press. Pp: 31-48.
Boje, David M. (2001). Narrative Methods for Organizational and Communication Research. SAGE. Thousand Oaks. New Delhi. London.
Culler, Jonathan (2001). Barthes, Avery Short Introduction. Oxford University press.
Fairclough Norman (1992). Discourse and Social Change. Polity, Cambridge.
Genette, Gérard (1989). Palimpsestos: la literatura en segundo grado. Translated: C. Fernández Prieto. Taurus, Madrid.
Kristeva, Julia (1969). Sèméiôtikè, Recherches pour une sémanalyse. Seuil, Paris.
Kristeva, Julia (1980a). Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art. Ed: Léon Roudiez. Translated: Alice Jardine, Thomas Gora and Léon Roudiez. Columbia University Press, New York.
Kristeva, Julia (1980b). Word, Dialogue, and Novel. Desire and Language. Ed: Leon S. Roudiez. Translated: Thomas Gora et al. Columbia University Press, New York.
Lotman, Iurii (1979). Culture as collective intellect and the problems of artifi cial intelligence. In: O’Toole, Lawrence; Shukman, Ann (eds.), Dramatic Structure, Poetic and Cognitive Semantics. (Russian Poetics in Translation 6.) Oxford: Holdan Books, 84–96.
Vološinov, Valentin. N. (1973). Marxism and the Philosophy of Language. Translated: Ladislav Matejka and I. R. Titunik. Cambridge, MA, Harvard University Press.
Worton, Michael and Judith Still, (Eds). (1990). Intertextuality: Theories and Practices. Manchester University Pres. Manchester.