نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، همدان، ایران.
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، همدان، ایران
چکیده
در بسیاری از آثار بهرام بیضایی، یکی از دغدغه‌های اصلی، نمایش برهم‌کنش‌های نظام خودکامه و افراد جامعه است، که خودکامگی در آن به عنوان یک عارضۀ تاریخی و فرهنگی، با ذهن و زندگی مردمان گره می‌خورد. در واکنش به آن، ظهور قهرمان، مضمونی پرتکرار در برانداختن ستم خودکامه و در مقابله با وضعیتِ پرآشوبی است که در تاریخ بسیار رخ نموده است. این پیدایی، ولی سویۀ دیگری نیز دارد. این که افراد در بروز عوارض استبداد، دست از تلاش برای دیدن اشکالات و جستجوی راه‌حل‌های درون‌زا کشیده و همچون کودکی نابالغ در انتظار پیدایش نیرویی برتر می‌نشینند تا مسائل، به مدد قوت او حل شود. این موضوع در برخی از آثار ادبی بیضایی به وضوح مطرح شده و مؤلّف از طریق ادبیات نمایشی به نقد این مسالۀ اساسی جامعه می‌پردازد. و اینکه چگونه افراد، خود در پایایی حکومت خودکامه، نقش ایفا می‌کنند؟ از میان آثار بیضایی، فیلم‌نامۀ «قصه‌های میرکفنپوش» در مرکز بررسی مقالۀ حاضر قرار دارد. افزون بر آن، به بررسی مسئولیت‌ناپذیری افراد به عنوان یکی از ریشه‌های فرآیند قهرمان‌طلبی مردم جامعه در فیلم‌نامۀ «آهو، سلندر، طلحک و دیگران» به عنوان یکی از عوامل مسالۀ خودکامگی پرداخته می‌شود. برای تحلیل نظری در این میان، از رویکرد مانس اشپربر در تحلیل روان‌شناختی خودکامگی استفاده شده که به کمک آن و برخی متون روان‌شناختی دیگر، نشان داده می‌شود که در شرایط استبدادی، انتظار افراطی مردمان برای ظهور قهرمان، ضمن نشان دادن نشانه‌هایی در بروز وهم و خودفریبی در افراد، جامعه را مورد سوءاستفادۀ مدام حاکمان مستبد نیز قرار می‌دهد.
کلیدواژه‌ها
- ارسطو(1349)، سیاست، حمید عنایت، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی
- اسماعیل پور، ابوالقاسم، اولاد، فروغ(1397)، اسطوره و نماد در ادبیات و هنر (گفت‌وگو با جلال ستاری)، چاپ اول، تهران: چشمه
- اشپربر، مانس(1384)، بررسی روان‌شناختی خودکامگی، علی صاحبی، چاپ اول، تهران: روشنگران و مطالعات زنان
- امیری، نوشابه(1397)، جدال با جهل (گفتگو با بهرام بیضایی)، چاپ پنجم، تهران: ثالث
- اوداینیک، والتر ولودیمیر(1388)، یونگ و سیاست، علیرضا طیب، چاپ دوم، تهران: نی
- برن، اریک(1389)، تحلیل رفتار متقابل، اسماعیل فصیح، چاپ سوم، تهران: فرهنگ نشر نو
- بیضایی، بهرام(1394)، سه برخوانی، چاپ هفتم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان
- بیضایی، بهرام(1389)، آهو سلندر طلحک و دیگران، چاپ دوم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان
- بیضایی، بهرام(1390)، قصه‌های میرکفنپوش، چاپ پنجم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان
- بیضایی، بهرام(1344)، نمایش در ایران، چاپ اول، تهران: کاویان
- سرلو، خوان ادواردو(1389)، فرهنگ نمادها، مهرانگیز اوحدی، چاپ اول، تهران: دستان
- شوالیه، ژان، گربران، آلن(1384)، فرهنگ نمادها، سودابه فضایلی، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: جیحون
- فردوسی، ابوالقاسم(1374)، شاهنامه، چاپ پنجم، تهران: قطره
- فوردهام، فریدا(1388)، مقدمه‌ای بر روان‌شناختی یونگ، مسعود میربها، چاپ اول، تهران: جامی
- کمپبل، جوزف(1391)، قدرت اسطوره، عباس مخبر، چاپ هفتم، تهران: مرکز
- کمپبل، جوزف(1392)، قهرمان هزار چهره، شادی خسروپناه، چاپ پنجم، مشهد:گل آفتاب
- مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی(1389)، فیه ما فیه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ سوم، سمنان:خلاق
- یونگ، کارل گوستاو(1390)، خاطرات رویاها اندیشه‌ها، پروین فرامرزی، چاپ چهارم، مشهد:آستان قدس رضوی
- بیضایی، بهرام؛ آتشی، منوچهر ؛ حق شناس، علی‌محمد؛ یاوری، حمید؛ نظرزاده، رسول؛ سناپور، حسین ؛ نامور مطلق، ؟ (1379)، نقد و بررسی سه برخوانی، نشریه کارنامه، سال3، شماره 13، صفحات37-28
- بوش، راجر(1374)، استبداد شناسی ارسطو، صفت‌الله قاسمی، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، سال10، شماره97و98، صفحات37-29
- ذاکری، گیتا، شعبانلو، علیرضا، پارساپور، زهرا، محمدنژاد، یوسف(1399)، استعارۀ مفهومی «عدالت» و «ظلم» در آداب‌الملوک‌ها با تکیه بر قابوس‌نامه سیاست‌نامه و نصیحت‌الملوک، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال 12، شماره48، صفحات30-1
- ماتیه، دوگان(1374)، سنجش مفهوم مشروعیت و اعتماد، پرویز پیران، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، سال10، شماره97و98، صفحات10-4
- نجمی، شمس‌الدین، قره‌چاقی، سعیده(1394)، واکاوی مفاهیم ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی در نهضت شیعی سربداران خراسان، فصلنامۀ جندی‌شاپور، سال یکم، شمارۀ3، صفحات106-96
- وهابی دریاکناری، رقیه، حسینی، مریم(1396)، اسطورۀ قربانی در آثار بهرام بیضایی، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 13،شماره49، صفحات337-229
- عهد عتیق (1398)، کتاب سفر لاویان، منتشر شده در وبسایت تاریخ ما، http://pdf.tarikhema.org
- یاراحمدی، مریم (1395)، تجلی آیین دادخواهی در ادبیات فارسی تا آغاز مشروطه، رسالۀ دکتری، به راهنمایی علی حیدری، دانشگاه لرستان
)