نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد واحد سبزوار، سبزوار، ایران. eshghi@iaus.ac.ir

10.30465/lir.2021.33968.1230

چکیده

نظریۀ کنش‌ اجتماعی ِ ماکس وبر، جامعه‌شناس نامدار آلمانی، زمینۀ بررسی عقلانیت را در رفتارهای اجتماعی فراهم می‌کند. وبر و پس از او پیروان و هم‌فکرانش با تعیین کنش‌های چهارگانۀ اجتماعی و دسته‌بندی آن، میزان عقلانیت موجود در این کنش‌ها را بررسی ‌کردند. اکبر رادی نمایش‌نامه‌نویس ایرانی، یک بخش از این نظریه را به نام کنش معطوف به هدف در نمایش‌نامۀ پلکان، بررسی می‌کند. نظریۀ تحرک اجتماعی یا فرا رفتن فرد از یک لایۀ اجتماعی به لایۀ بالاتر هم با نمایش زندگی بلبل، میوه‌فروش دوره‌گرد تشریح می‌شود. در این نمایش‌نامه، بلبل با روی آوردن به دزدی، دروغ، عهدشکنی، تشکیل گروه فشار، رشوه دادن و حتی قتل غیر عمد به یک مقاطعه‌کار ساختمانی ثروتمند تبدیل می‌شود. در روند این تحرک اجتماعی ابتدا عناصری مانند فرهنگ، بیگانگی و میل به ارتقا، مبارزه و رقابت بررسی می‌گردد و پس از آن از پدیده‌هایی همچون خودکشی، خودکامگی، مهاجرت و اعتصاب کارگران هم سخن به میان می‌آید. قهرمان نمایش اکبر رادی، گرچه موفق به بهبود جایگاه اقتصادی خود می‌شود اما به دلیل رفتارهای ناهنجار اجتماعی، نمی‌تواند جایگاه فرهنگی خویش را تغییر دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آگ برن، ویلیام و نیم‌کوف، مه‌یر فرانسیس. (1380). زمینه جامعه شناسی. اقتباس امیر حسین آریان پور. تهران: نشر گستره  و مؤسسه انتشارات نگاه.
اباذری، یوسف. (1389). خرد جامعه شناسی. چاپ سوم. تهران: طرح نو.
باغبان مشیری، نیلوفر و عالی زاد، اسماعیل. (1395). «بررسی گفتمان­های پیشامدرن، مدرن و پسامدرن در دوره های زمانی متوالی از آثار اکبر رادی». فرهنگ رسانه. سال پنجم. پاییز 1395. صص 106-87 .
بودون، ریمون و بوریکو، فرانسوا. (1385). فرهنگ انتقادی جامعه­شناسی. ترجمۀ عبدالحسین نیک‌گهر. تهران: فرهنگ معاصر.
 بورگات، ادگار و مونتگمری، راندا جی.وی. (2000). دایره­المعارف جامعه­شناسی. ویرایش دوم. جلد 3. نیویورک: مک میلان رفرانس آمریکا.
بیگ­لو، مرتضی و بزرگمهر، شیرین. (1397پاییز). «بررسی پدیدارشناسی "مکان" و "نامکان" در دو نمایش­نامه پلکان و شب روی سنگفرش خیس اکبر رادی». در نشریه هنرهای زیبا، هنرهای نمایشی و موسیقی. 23(3). صص 24-15.
 حیدری، فرزانه؛ خراسانی، محبوبه؛ وحیدا، فریدون. (1397پاییز). «نقد جامعه­شناختی نمایش­نامه افول نوشته اکبر رادی»، در فصلنامه پژوهش­های ادبی. 15(61). صص 38-9.
رادی، اکبر. (1388). روی صحنة آبی. مجموعة چهار جلدی، جلد سوم. تهران: نشر قطره.
رحمانی، حسین. (1399بهار و تابستان). «شخصیت­پردازی در نمایشنامه پلکان: با نگاهی به گواه‌نمایی». در دوفصل­نامۀ علمی پژوهش‌های بین‌رشته‌ای (ادبی ادبیات و پژوهش­های میان رشته­ای سابق) پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 2(3). صص 143-112.
رفیع پور، فرامرز. (1387). آناتومی جامعه. چاپ پنجم. تهران: شرکت سهامی انتشار.
فرزانه دهکردی جلال. (1399تابستان). «واکاوی نقش روشن­فکر در نمایش­نامه ملودی شهر بارانی اکبر رادی: رویکردی جامعه­شناختی». در فصل­نامۀ ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 7(2). صص 125-107.
فروند، ژولین. (1383). جامعه‌شناسی ماکس وبر. ترجمة عبدالحسین نیک­گهر. چاپ اول. تهران: توتیا.
کیویستو، پیتر. (1378). اندیشه­های بنیادی در جامعه­شناسی. ترجمۀ منوچهر صبوری. چاپ اول. تهران: نشر نی.
گیدنز، آنتونی. (1383). جامعه شناسی. ترجمة منوچهر صبوری، چاپ یازدهم. تهران: نشر نی.
گلدمن، لوسین و دیگران. (1392). درآمدی بر جامعه­شناسی ادبیات. گردآورنده و ترجمه محمد جعفر پوینده. چاپ سوم. تهران: نقش جهان.
هابرماس، یورگن. (1392). نظریۀ کنش ارتباطی. ترجمۀ کمال پولادی. چاپ اولِ ویرایش دوم (در یک جلد). تهران: نشر مرکز.