نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی، پژوهشکده ادبیات، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. تهران. ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی، پژوهشکده ادبیات، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. تهران. ایران

10.30465/lir.2020.32254.1186

چکیده

گرگ از قدیمترین روزگاران در بیشتر اقلیم‌های جهان با بسیاری از اقوام زیسته و در اساطیرآنها جنبه‌های نمادین گسترده‌ای یافته است. گرگ همزاد انسان از بدو آفرینش و همراه او در جهان پس از مرگ است. گرگ؛ نیای باستانی، پرورش‌دهنده، هدایت‌کننده و راهنماست و توان بارورسازی، حمایت و محافظت دارد و در نقش توتم نیز ظاهر شده است. این نقش‌های گرگ را در بین اقوام شرق و غرب سرزمین ایران، به ویژه در بین رومیان، ترکان و مغولان به صورت بارز و برجسته‌ای می‌توان دید، اما در فرهنگ ایرانی چنین خویشکاری-هایی را یا هرگز نداشته یا فروگذاشته است. برجسته‌ترین نقش گرگ را در متون حماسی فارسی و در پیوند با تورانیان (ترکان) می‌توان دید. در این پژوهش به روش کتابخانه‌ای نقش گرگ در اساطیر و به روش تطبیقی در فرهنگ ملل (به ویژه رومیان، ترکان و مغولان) و ایران بررسی خواهد شد. در این پژوهش در حوزه مطالعات میان رشته‌ای اسطوره شناسی و ادبیات و در پی یافتن پاسخ این پرسش‌هاست: خویشکاری‌های گرگ در اساطیر سایر را کدام موجودات اسطوره‌ای در فرهنگ ایرانی دارند؟ به عبارت دیگر جانشین گرگ در اساطیر ایران کدام موجود است؟ بر طبق این پژوهش، تنها پاره‌ای از نقش‌های گرگ را در اسطوره‌های ایرانی می‌توان دید. در حالی که هیچ موجودی چنین نقش‌های جامع و گسترده‌ای ندارد، بخش عمده‌ای از این نقش‌ها را سیمرغ ایفا می‌کند. البته همتاانگاری سیمرغ و شاهین (وارغن)، این حضور را پررنگ‌تر جلوه می‌دهد. بخش دیگر خویشکاری‌های گرگ در اسطوره‌های سایر ملل را شیر و بهرام در اساطیر ایرانی بر عهده دارند.

کلیدواژه‌ها

ادواردز، فرانک (1374)، عجیب‌تر از خواب، ترجمۀ الهام فرزاد، تهران: آبگون.
اوستا (1394)، گردآوری و تالیف ابراهیم پورداود، تهران: نگاه.
اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد (1354)، گرشاسب‌نامه، به‌اهتمام حبیب یغمائی، تهران: طهوری.
افشار، ایرج و مهران افشاری (1385)، قصه حسین کرد شبستری براساس روایت ناشناخته موسوم به حسین‌نامه، تهران: چشمه.
الیاده، میرچا (1395)، آیین‌ها و نمادهای تشرف: اسرار تولد و نوزایی، ترجمه محمدکاظم مهاجری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
الیاده، میرچا (1376)، «داک‌ها و گرگ‌ها»، ترجمه محمدعلی صوتی، یاد بهار: یادنامه دکتر مهرداد بهار، تهران: آگاه.
الیاده، میرچا (1382)، از جادودرمانگران تا اسلام، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: ورجاوند.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1352)، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ج 1، تهران: امیرکبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1369)، فردوسی‌نامه (مردم و فردوسی)، تهران: علمی.
اوراز، مراد (1397)، اساطیر تورک: نوشیدن جیوه پژوهشی در اساطیر تورک، ترجمه روح‌اله صاحب‌قلم، ارومیه: آینا.
ایرانشاه بن ابی الخیر (1370)، بهمن‌نامه، ویراسته رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
ایونس، ورونیکا (1375)، اساطیر مصر، ترجمه باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
بهار، مهرداد (1375)، ادیان آسیایی، تهران: چشمه.
بابارکینا، نینا دمیتریونا (1396)، افسانه‌های روسی (قصه‌های پریان)، ترجمه فرنوش اولاد، تهران: چشمه.
بیات، فضولی (1390)، درآمدی بر اسطوره‌شناسی (اسطوره‌شناسی ترکان)، ترجمه کاظم عباسی، تبریز: یاران.
بیرلین، ج. ف (1386)، اسطوره‌های موازی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.
پاشایی فخری، کامران و رقیه محمودی‌وند بختیاری (1392)، «ردپای گرگ در اساطیر و باور ملل و جایگاه آن در ادبیات منظوم و منثور ایران»، هشتمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دوره 8، ص 1-18.
پرنیانی، میلاد و دیگران (1398). «معرفی کهن‌الگوی موبد و بررسی نقش آن در رفتار و آثار برخی علمای ایرانی دورۀ میانۀ اسلامی»، پژوهش‌های بین رشته‌ای ادبی، س 1، ش 1، ص37-50.
پلیو، پل (1350)، تاریخ سری مغولان، ترجمه شیرین بیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
توسل‌پناهی، فاطمه (1391)، توتم و تابو در شاهنامه با نگاهی به یادگار زریران و کارنامه اردشیر بابکان، تهران: ثالث.
جابز، گرترود (1395)، فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور، ترجمه محمدرضا بقاپور، تهران: اختران.
جعفرپور، میلاد، عبدالکریم شجاعی و مهیار علوی مقدم (1392). «بازخوانی دو اسطوره ترکی قیزیل آلما و ارگنه‌قون در شعر ضیا گوک آلپ از نظرگاه حسین مجیب المصر»، فصلنامه لسان مبین، س 4، ش 11، ص 81-55.
جمشید، جیوانجی و جی مودی (1909م)، صد در نثر و صد در بندهش، چاپ بمبئی.
خواجوی کرمانی (1319)، سام‌نامه، تصحیح اردشیر بنشاهی،  ج2، چاپ بمبئی.
دادگی، فرنبغ (1378)، بندهش، به‌کوشش مهرداد بهار، تهران: توس.
دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری (1385)، درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانشگاه الزهرا.
دیکنسون کندی، مایک (1385)، دانشنامه اساطیر یونان و روم، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: طهوری.
رستگار فسایی، منصور (1379)، فرهنگ نام‌های شاهنامه، ج 2، چ 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
روایت پهلوی (1390)، مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سرلو، خوان ادواردو (1392)، فرهنگ نمادها، ترجمه مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.
سعادت، اسماعیل (1393)، دانشنامه زبان و ادبیات فارسی، ج 5، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
سید سلامت، میرعلی (1376)، مقدمه‌ای بر بررسی کتاب دده قورقود، تبریز: آشینا.
شاله، فلیسین (1355)، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمه منوچهر خدایار محبی، تهران: طهوری.
شفرد، راپرت و راونا شفرد (1397). 1000 نماد (در هنر و اسطوره شکل به چه معناست)، ترجمه آزاده بیداربخت و الهه عین‌بخش، تهران: نی.
شمیسا، سیروس (1396)، شاه نامه‌ها، تهران: هرمس.
شنیرلمن، ویکتور (1366)، «شکار و پرستش حیوانات»، پیام یونسکو، اسفند 66، ش 213، ص9-10.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1385)، فرهنگ نمادها: اساطیر، رویاها، رسوم و...، جلد 4 و 5، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
عطائی رازی (1382)، برزونامه با کشف‌الابیات، به‌اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
غفوری، رضا (1394)، هفت منظومه حماسی (بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، ببر بیان، پتیاره، تهمینه‌نامه کوتاه، تهمینه‌نامه بلند، رزم‌نامۀ شکاوند کوه)، تهران: میراث مکتوب.
فرآذین، جوانشیر (1381)، پژوهشی در اسطوره دده‌قورقود، تبریز: جامعه‌پژوه.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فروم، اریک (1367)، هنر عشق ورزیدن، ترجمه سعدالله علیزاده، تهران: گلشائی.
فروید، زیگموند (1351)، توتم و تابو، ترجمه محمدعلی خنجی، تهران: کتابخانه طهوری.
قائمی، فرزاد و محمدجعفر یاحقی (1388)، «اسب؛ پرتکرارترین نمادینۀ جانوری در شاهنامه و نقش آن در تکامل کهن‌الگوی قهرمان»، فصل‌نامه زبان و ادب پارسی، زمستان، ش 42، ص 26-9.
قلی‌زاده، خسرو (1387)، فرهنگ اساطیر ایرانی برپایه متون پهلوی، تهران: کتاب پارسه.
کریستنسن، آرتور (2535)، آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، تبریز: انتشارات موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
کلیاشترنی، اس. جی (1381)، «قبیله سلطنتی تور و مسئله تماس‌های نخستین میان تورانیان و ایرانیان»، جهان ایرانی و توران (مجموعه مقالات)، به‌اهتمام مرضیه ساقیان، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
کوپر، جی.سی (1391)، فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: علمی.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک ابن محمود (1347)، زین‌الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
گرین، میراندا جین (1376)، اسطوره‌های سلتی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.
گلشن، علی (1395)، پستانداران ایران: سگ‌سانان و کفتارها، چ 3، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
گومیلف، لئو نیکلایوویچ (1395)، تاریخ توران (ترکان قدیم)، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، تبریز: اختر.
لوی-استروس، کلود (1361)، توتمیسم، ترجمه مسعود راد، تهران: توس.
محمدی‌بدر، نرگس و یحیا نورالدینی اقدم (1394)، «کهن‌الگوی پرورش شخصیت‌های اساطیری توسط حیوانات و موجودات اسطوره‌ای در حماسه‌ها و روایات ایرانی و غیر ایرانی»، پژوهشنامه ادب حماسی، س 11، ش 19، ص179-196.
مختاری، محمد (1396)، اسطوره زال: تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی، تهران: آگه.
مختاری غزنوی، عثمان (1377)، شهریارنامه، به‌کوشش غلامحسین بیگدلی، تهران: پیک فرهنگ.
معظمی، مهناز (1378)، «دنیای حیوانات در ایران باستان»، ایران‌نامه، ش 66، ص 260-253.
مینوی خرد (1354)، ترجمه احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نوری‌زاده، احمد (1376)، تاریخ و فرهنگ ارمنستان، تهران: چشمه.
وارنر، رکس (1386)، دانشنامه اساطیر جهان، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
ویدن گرن، گئو (1377)، دین‌های ایرانی، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
هارت، جرج و دیگران (1383)، جهان اسطوره‌ها: اسطوره‌های یونانی، رومی، اسکاندیناوی، مصری، سلتی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.
هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
همای‌نامه: منظومه ناشناخته حماسی (1383)، تصحیح محمد روشن، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
هینلز، جان راسل (1387)، شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
یاحقی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یعقوب‌اف، یوسف‌شاه (1381)، «پیدایش واژگان تور و ترک»، جهان ایرانی و توران (مجموعه مقالات)، به‌اهتمام مرضیه ساقیان، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
یونگ، کارل گوستاو (1398)، انسان و سمبولهایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی.