نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ، گروه تاریخ، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

10.30465/lir.2020.4533

چکیده

هنر و ادبیات، یکی از صادق‌ترین اشکال و تجلّی تاریخ یک ملت است. شاعران و هنرمندان، وجدان‌ و صدای زمانه‌شان هستند. تغییرات و دگردیسی‌ها اجتماعی و تاریخی، اگر اصالت و موضوعیّت داشته‌ باشند در قلمرو ادبیات نیز وارد می‌شوند. در تاریخ ایران، شعر، محمول و جلوه‌گر مصائب، تکانه‌ها و دردهای اجتماعی بیشماری بوده و چون رسانه‌ای فرهنگی و برنده، بسیاری از آسیب‌ها و بحران‌های تاریخی و اجتماعی این مرز و بوم را در خود ضبط و ثبت نموده است. در این میان حافظ شیرازی، به مثابه‌ی حافظه‌ی تاریخی و فرهنگی جامعه‌ی ایرانی و همچنین یکی از ناقدان وضعیت اجتماعی و تاریخی قرن ‌هشتم هجری، بسیاری از دردها و آسیب‌های تاریخی و اجتماعی زمانه‌اش را دریافته و در عالم شعری به آن واکنش نشان داده است. این پژوهش با رویکردی تاریخی و روش توصیفی ـ تحلیلی، آسیب‌های اجتماعی و تاریخی قرن هشتم هجری در دیوان حافظ را در کانون توجه خود قرار داده است. یافته‌ها بیانگر آن است که: حافظ با فراست و وقوفی کم‌نظیر، بسیاری از آسیب‌ها و بحران‌های اجتماعی و تاریخی زمانه‌اش، نظیر: ناامنی و بی‌ثباتی، جبرباوری و تقدیرگرایی، پیمان‌شکنی، ریا و دوگانگی، بی‌اعتمادی، و چیرگی رذیلت بر فضیلت را دریافته و به شکلی ایضاحی و غیرایضاحی و به منظور آگاهی‌بخشی، آن را در اشعارش وارد نموده است. وی همچنین با کلامی سحرانگیز، در بسیاری از مواقع بدیل‌ها و راه‌کارهای قابل‌تأملی از قبیل: شکیبایی، اختیارباوری، وفا، عشق و یکرنگی، آزمودن و عمل‌گرایی، خردسندی و درویشی، در مقابل این آسیب‌های اجتماعی را، ارائه داده است.

کلیدواژه‌ها

- قرآن کریم.
- نهج­البلاغه، به تصحیح سیّد رضی، (1382)، ترجمه­ی علی اصغر فقیهی، قم: مشرقین.
- ابن بطوطه، (1348)،سفرنامه ابن بطوطه (رحله ابن بطوطه)، ج1، ترجمه­ی محمد علی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب،
- اشپولر، برتولد، (1380)، تاریخ مغول در ایران: سیاست، حکومت، و فرهنگ دوره­ی ایلخانان، ترجمه­ی محمود میرآفتاب، تهران: علمی و فرهنگی.
- ایشانی، طاهره، (1397)، اشعار انتقادی – اجتماعی حافظ شیرازی، تهران: دولت علم.
- وصاف، عبدالله بن فضل الله، (1383) تاریخ وصاف، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- باقری خلیلی، علی اکبر؛ موسی کیخا، (1387)، «بررسی انتقادات اخلاقی ـ اجتماعی در غزلیات حافظ شیرازی»، مجله­ی دانشکده­ی علوم انسانی سمنان، سال 7، شماره­ی 25، زمستان 1387، ص 27- 48.
-بولت، باربارا، (1395)، هایدگر در چارچوبی جدید، ترجمه­ی مهتاب کلانتری، تهران: ناهید.
-بهبهانی، مرضیه، (1387)، «تمثیل آیینه­ی اجتماع؛ سیری در تمثیل­های ادبیات عرفانی در آثار عطار و مولانا»، مجله­ی ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، شماره­ی 13، زمستان 1378: ص 43- 76.
- تتوی، احمد قاضی؛ قزوینی، آصف­خان، (1382)، تاریخ الفی، محقق و مصحح: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: علمی و فرهنگی.
- جوینی، عطاملک (1370)، تاریخ جهانگشای جوینی، تهران: ارغوان.
- حاجی مزدارانی، مرتضی، کوپا، فاطمه؛ محمدی بدر، نرگس و غلامرضا زندی، (1391)، «بررسی ناامنی­های عهد مغول و نقش آن در انحطاط اخلاقی ایرانیان»، مجله­ی تاریخ اسلام و ایران، شماره­ی 15، پاییز 1391: ص 1- 29.
- حافظ، شمس­الدین محمّد، (1394)، دیوان حافظ، بر اساس نسخه­ی تصحیح شده­ی غنی- قزوینی، به کوشش رضا کاکائی دهکردی، چ ششم، تهران: ققنوس.
-خرمشاهی، بهاء­الدین، (1371)، حافظ­نامه، جلد یک، چ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
- خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین، (1380)، تاریخ حبیب­السیر، تهران: خیام.
- دهخدا، علی اکبر، (1341)، لغت­نامه­ی دهخدا، جلد 30، تهران: سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور.
- رستگارمند، سهراب، (1386)، «بازتاب مسائل اجتماعی سیاسی عصر مغول در اشعار اقتصادی سیف فرغانی»، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام­نور مرکز تبریز.
- رنجبر، احمد، (1371)، اجتماعیات در ادبیّات، تهران: اساطیر.
- رییس دانا، فریبرز، (1383)، «ریاستیزی عاشقانه­ی حافظ»، مجله­ی حافظ، شماره­ی 2، اردیبهشت 1383: ص 14- 19.
-زرکوب شیرازی، ابوالعباس معین­الدین احمد شهاب­الدین ابی­الخیر، (1351)، شیرازنامه، به کوشش اسمعیل واعظ جوادی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- زرین­کوب، عبدالحسین، (1383)، از کوچه­ی رندان، چ شانزدهم، تهران: سخن.
- سریع­القلم، محمود، (1377)، «مبانی عشیره­ای فرهنگ سیاسی ایران»، مجله­ی اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره­ی 135 و 136، آذر و دی 1377: ص 34- 43.
- شبانکاره­ای، محمد بن علی بن محمّد، (1381)، مجمع­الانساب، دو مجلد،  محقّق و مصحّح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
- شوکینگ، لوین لودینگ، (1373)، جامعه­شناسی ذوق ادبی، ترجمه­ی فریدون بدره­ای، تهران: انتشارات توس.
- صدیق اورعی،غلامرضا؛ اسکافی، مریم، (1395)، «چگونگی گزارش ناامنی سیاسی به شاه در گلستان سعدی»، پژوهشنامه­ی علوم سیاسی، شماره­ی 43، علمی ـ پژوهشی، تابستان 1394: ص 181- 203.
- طوسی، خواجه نصیرالدین، (1364)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
- غزالی طوسی، ابوحامد محمّد، (1368)، کیمیای سعادت، دو جلد، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
-غنی، قاسم، (1366)، یادداشت­ها در حواشی دیوان حافظ، به کوشش اسماعیل صارمی، تهران. انتشارات علمی.
- فرهمند، مهناز؛ شفیعی­نژاد، مجتبی و دامن­باغ، مرتضی، (1395)، «دوگانگی فرهنگی و بی­اعتمادی اجتماعی؛ مطالعه­ی شهروندان شهر یزد و شیراز»، دو فصلنامه­ی مطالعات اجتماعی ایران، سال هفتم، شماره­ی 2، پاییز و زمستان 1395: ص 73- 96.
- کتبی، محمود، (1364)، تاریخ آل­مظفر، مصحح و محقق: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
- معین­الدین یزدی، جلال­الدین محمد، (1326)، مواهب الهی، جلد 1، با تصحیح و مقدمه­ی سعید نفیسی، طهران: اقبال.
- معین، محمد، (1387)، فرهنگ فارسی معین، یک جلدی، تهران: اشجع.
-مستوفی، حمدالله. 1336. نزهه القلوب. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران : طهوری.
- نسوی، شهاب­الدین، (1385)، نقثه المصدور، تهران: توس.
- وثوقی، منصور و رحمانی، مصطفی، (1392)، « بررسی راهکارهای افزایش اعتماد اجتماعی میان مدیریت شهری و شهروندان تهرانی»، فصلنامه­ی برنامه­ریزی منطقه­ای، سال سوم، شماره­ی 11: ص 31- 42.
- Avery, Peter (2010) “Foreword: Hafiz of Shiraz,” in Hafiz and the Religion of Love in Classical Persian Poetry, edited by Leonard Lewisohn, London: I.‌ B.‌ Tauris, pp.‌ ix-xvi.
Cook, Karen (2001): Trust in Society, Russell Sage Foundation, New York.
- Malpas, s, (2006), “Historicism”, the rout ledge companion to critical theory, EDS, Paul wake an simon malpas, newyork: pout ledge. PP, 55- 65.