نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی (نویسنده مسئول)، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران.

2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 مدرّس مدعو گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران.

4 دانشجوی دکترای گروه تاریخ ایران دوران اسلامی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین، قزوین، ایران

چکیده

بینامتنی نظریه‌ای است که به روابط بین متون می‌پردازد؛ بدین‌شکل که هر متن را به‌منزلة دگرگون‌سازی متون گوناگون گذشته و یا همزمان با آن می‌داند. بر این اساس، داد و ستدهای ادبی به شکل‌های مختلف در ادبیات ملل وجود دارد و کمتر ادبیاتی را می‌توان یافت که به صورت محدود حرکت کند. اشعار عربی خراسان در قرن‌های چهارم و پنجم، به دلیل تأثیرپذیری از الگوهای پیشین ادبیات عربی، می‌تواند نمونة خوبی برای تأثیرپذیری از شاهکارهای شعر کهن عربی، به‌ویژه معلقات باشد. با بررسی های این اشعار، مجموعه‌ای گسترده از اشعاری مشابه با ساختار و بدنة معلّقات به دست می‌آید که نشان از تأثیرپذیری آن‌ها از معلّقات دارد. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی جلوه‌های بینامتنیت این اشعار با معلّقات و علل و عوامل آن مورد بررسی قرار گیرد. برداشت نهایی نشان می‌دهد که ظهور اسلام، آمیزش عرب‌ها با خراسانیان، جایگزینی خط عربی به جای خط پهلوی و حمایت حاکمان از محافل ادبی ازجمله عوامل برون‌متنی ایجاد روابط بینامتنی شعرای خراسان با معلقات است و این تأثیرپذیری از بُعد درون‌متنی بیشتر از نوع نفی جزئی بوده و در سویه‌های واژه، ساختار و مضمون مشهود است.

کلیدواژه‌ها

ابن الندیم، محمد بن اسحاق (1997م). الفهرست. التحقیق: ابراهیم رمضان. ط2. بیروت: دار المعرفة.
ابن خلدون، عبدالرحما‌ن‌ (1981م). العبر. ط3. بیروت: دارالفکر.
ابن عبد ربه، محمد (1986م). العقد الفرید. ط1. بیروت: الهلال.
امرِئ القَیْس بن حجر بن الحارث الکندی(2004م)، دیوان امرِئ القیس، اعتنى به: المصطاوی، عبد الرحمن . ط 2، بیروت: دارالمعرفة.
امین، أحمد (1991م). ضُحی الإسلام. ط10. بیروت :دار الکتاب العربی.
الباخرزی، علی بن الحسن (1414ق). دمیة القصر وعصرة أهل العصر. تحقیق: التونجی، محمد. ط1. بیروت: دار الجیل.
بنیس، محمد (1985م). ظاهرة الشعر المعاصر فی المغرب. ط2. بیروت: دارالتنو یر.
تودوروف، تزوتان (1986م). نقد النقد. ترجمة: سویدان، سامی؛ ط2. بغداد: دار الشؤون.
الثعالبی، عبدالملک بن محمد (1983م). یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر. ط1. بیروت: دار الکتب.
جابر، ناصر (2007م). «التناص القرآنی فی الشعر العمانی الحدیث». جامعة النجاح: العلوم الإنسانیة. السنة21. العدد4. صص 1079-1096.
جمال‌الدین، محمد (2018م). «المباحث الزهدیة والبلاغیة من أشعار أبی‌العتاهیة فی دیوانه». جامعة شریف هدایت‌الله: رسالة الماجستیر.
جمعة، حسین (2003م). المسبار فی النقد الأدبی. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
حسنی، المختار (2003م). التناص فی الإنجاز النقدی. مکناس: علامات. السنة1. العدد13. صص 560-578.
الشنقیطی، أحمد (1426ق). شرح المعلقات العشر وأخبار شعرائها. تحقیق: الفاضل، محمد عبدالقادر. ط1. بیروت: المکتبة العصریة.
ضیف، شوقی (1984م). عصر الدول والإمارات: الجزیرة العربیة، العراق، إیران. ط2. القاهرة: دارالمعارف.
عزام، محمد (2002م). النص الغائب. ط1. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
------ـ (2001م). تجلیات التناص فی الشعر العربی. ط1. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
الغذامی، عبدالله (1990م). الخطیئة والتفکیر من البنیویة إلی التشریحیة. ط1. المغرب: المرکز الثقافی العربی.
غلامعلی‌زاده، جواد؛ عرب یوسف‌آبادی، عبدالباسط (1397ش). «مظاهر الثقافة الإیرانیة فی الشعر العربی بخراسان و سجستان خلال القرنین الرابع و الخامس الهجریین». جامعة رازی: بحوث فی الأدب المقارن. السنة8. العدد32. صص 19-32.
......................( 1397ش) «توظیف الاقتباس و التضمین فی الادب العربی بخراسان خلال القرنین الرابع و الخامس من الهجره». آفاق الحضاره الاسلامیه. السنه 21. العدد 41. صص 93 – 111.
قاسم، سیزا (1982م) «المفارقة فی القصّ العربی». القاهرة: الفصول، السنة2. العدد2، صص 54-78.
کیوان، عبدالعاطی (1998م). التناص القرآنی فی شعر أمل دنقل. ط1. القاهرة: مکتبة النهضة العصریة.
مجاهد، أحمد (2006م). أشکال التناص الشعری. ط2.القاهرة: الهیئة العامة للکتاب.
الموسی، خلیل (2000م). قرائات فی الشعر العربی الحدیث والمعاصر. ط1. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
ندا، طه (1991م). الأدب المقارن. ط2. بیروت: دار النهضة العربیة.
وعدالله، لیدیا (2005م). التناص المعرفی فی شعر عزالدین المناصرة. ط1. بیروت: دار المجدلاوی.
آذرنوش، آذرتاش (1377ش). تاریخ زبان و فرهنگ عربی. چ1. تهران: سمت.
اسماعیلی، پوریا و دیگران (1392ش). بررسی زبان و ادبیات عصر ساسانی با زبان و ادبیات عرب. چ1. تهران: فرهنگ.
اشپولر، برتولد (1373ش). ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه: فلاطوری، جواد. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.
براون، ادوارد (1333ش). تاریخ ادبی ایران: از قدیم‌ترین روزگاران تا زمان فردوسی. ترجمه: صالح، علی پاشا. چ1. تهران: امیرکبیر.
بهار، محمد تقی (1369ش). سبک‌شناسی. چ5. تهران: امیرکبیر.
پرویش، محسن؛ تبارکی، مرتضی (1390ش). «اوضاع سیاسی خراسان از ورود اسلام تا پایان خلافت امویان». دانشگاه شهید بهشتی: خردنامه. دورة2. شمارة7. صص 25-46.
تویسرکانی، قاسم (1350ش). زبان تازی در میان ایرانیان پس از اسلام. چ1. تهران: دانشگاه تهران.
حدیدی، حسین (1386ش). خدمات ایرانیان به زبان و ادبیات عرب. چ1. بمبئی: پروین کسا.
دانش‌پژوه، محمد تقی (1349ش). «دبیری و نویسندگی». وزارت فرهنگ و هنر: هنر و مردم: دورة9. شمارة101. صص 40-47.
دنت، دانیال (1354ش). مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام. ترجمه: موحد، محمدعلی. چ1. تهران: خوارزمی.
صحبت‌زاده، محمدکاظم؛ چهرازی، منصور (1379ش). «دستور دبیری فصلی در میراث فرهنگی ایرانیان». تهران: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. دورة4. شمارة32. صص 6-12.
صفا، ذبیح الله (1332ش). تاریخ ادبیات در ایران: از آغاز عهد اسلامی تا دورة سلجوقی. چ1. تهران: ابن سینا.
غلامعلی‌زاده، جواد؛ عرب یوسف‌آبادی، فائزه (1397ش). «تأثیرپذیری سعدی شیرازی از ابوالفنح بُستی». دانشگاه تهران: ادب عرب. دورة10. شمارة2. صص 145-165.
فتوحی، محمود (1391ش). سبک‌شناسی. چ2. تهران: سخن.
فرای، ریچارد نلسون (1363ش). تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه. ترجمه: انوشه، حسن. چ1. تهران: امیرکبیر.
قمی، محمد بن حسن (1361ش). تاریخ قم. تصحیح: تهرانی، جلال‌الدین. چ1. تهران: قومس.
کریستوا، ژولیا (1381ش). کلام، مکالمه و رمان. ترجمه: یزدانجو، پیام. چ2. تهران: مرکز.
محمدی، محمد (1384ش). فرهنگ ایران پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی. چ1. تهران: توس.
مطهری، مرتضی (1359ش). خدمات متقابل اسلام و ایران. چ3. تهران: صدرا.
میرزایی، فرامرز؛ واحدی، ماشاءالله (1388ش). «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر». دانشگاه باهنر: نثرپژوهی ادب فارسی. دورة19. شمارة25. صص 299 ـ 322.
واحد، اسدالله (1378ش). «ترسل و انشای فارسی از آغاز تا قرن ششم». دانشگاه تبریز: زبان و ادب فارسی. دورة42. شمارة 172. صص 121-166.