نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای گروه تاریخ، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز (نویسندۀ مسئول)، تبریز، ایران

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

3 کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور شیراز، شیراز، ایران.

4 مربی و عضو هیئت‌علمی بنیاد ایران‌شناسی، تهران، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی معرفت تاریخی سعدی شیرازی در گلستان و بوستان می­باشد. معرفت تاریخی و پیش­فهم های تاریخی شیخ اجل در ایجاد این دو اثر سترگ در ادبیات فارسی، مسأله­ی غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته­ نشده است. در این مقاله سعی می­شود به این پرسش پاسخ داده شود که پیش­فهم­های معرفت تاریخی سعدی در این دو اثر چه بوده و با چه عناصر و مفاهیمی خود را نشان داده است؟ فرضیه اصلی این مقاله این است که شرایط فردی و اجتماعی شیخ اجل در کنار مطالعات تاریخی و فرهنگی، در بینش تاریخی وی تأثیر بسزایی داشته است. نتایج این پژوهش که با روشی توصیفی- تحلیلی، صورت گرفته، نشان می دهند که آمیزه­ای از عوامل و عناصر فردی و تاریخی و اجتماعی، چون: تحصیل در نظامیه­ی بغداد به عنوان بزرگترین کانون فرهنگی جهان اسلام، آفاق­گردی و محاط بودن در عصری متلاطم و حادثه­خیز، در کنار مطالعه و تأمل در متون تاریخی و فرهنگی گذشته، -درسایه­سار امنیت اجتمایی ایجاد شده توسط سلغریان- در شکل­گیری نظام ­معرفتی و تاریخی سعدی، تأثیر قابل­توجهی داشته است. آشنایی عمیق سعدی با متون تاریخی و فرهنگی گذشته، باعث شده تا پیش­فهم­های نظام معرفت تاریخی وی در برخی از آثارش با مفاهیم و ویژگی­هایی چون: موضوعیت نداشتن اندیشه­ی ظل­اللهی، مشیت­گرایی، اهتمام به کاربست عناصر، مفاهیم و شخصیت­های تاریخی- اسطوره­ای، وطنی و اسلامی-، و استفاده از تاریخ به مثابه­ی ابزاری برای تعلیم اخلاق، در قالب حکایت­ها، تمثیل­ها، نمادها و تلمیح­ها، تعریف و به گونه­ای سحرانگیز و ابدی در نظم و نثرش متجلی شود.

کلیدواژه‌ها

آژند، یعقوب و دیگران (1380)، تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران: گستره.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله (1376)، سفرنامۀ ابن‌بطوطه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران: آگاه.
استنفورد، مایکل (1382)، درآمدی بر فلسفۀ تاریخ، ترجمۀ احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.
اشپولر، برتولد (1380)، تاریخ مغول در ایران، ترجمة محمود میرآفتاب، تهران: علمی و فرهنگی.
اقبال آشتیانی، عباس (1383)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: نامک.
براون، ادوارد (1367)، تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ترجمۀ فتح‌الله مجتبایی و غلام‌حسین صدری افشار، تهران: مروارید.
براهنی، رضا (1380)، بحران رهبری نقد ادبی و رسالۀ حافظ، گفت‌وگو با ملک‌ابراهیم امیری، تهران: دریچه.
بلک، جرمی و دونالد م. مکرایلد (1390)، مطالعۀ تاریخ، ترجمۀ محمدتقی ایمان‌پور، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
بنت، اندرو و نیکولاس رویل (1387)، مقدمه‌ای بر ادبیات، نقد و نظریه، ترجمۀ احمد تمیم‌داری، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و تحقیقات و فناوری.
بوریل، گیبسون و مورگان گارت (1383)، نظریه‌های کلان جامعه‌شناختی و تجزیه و تحلیل سازمان، ترجمۀ محمدتقی نوروزی، تهران: سمت.
بهار، محمدتقی (1337)، سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
بهار، محمدتقی (1371)، «سعدی کیست»، در: بهار و ادب فارسی: مجموعۀ یک‌صد مقاله از ملک‌الشعرا بهار، به‌کوشش محمد گلبن، با مقدمۀ غلام‌حسین یوسفی، تهران: امیرکبیر، کتاب‌های جیبی.
جوینی، عطاملک ‌بن محمد (1385)، تاریخ جهانگشای جوینی، محقق و مصحح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
حجت، محمد (1396)، «تأثیرپذیری سعدی در بوستان از شاهنامۀ فردوسی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، ش 2.
دلیر، نیره (1393)، «فرهنگ سیاسی و مبانی نظری پادشاهی و سلطنت؛ بررسی تطبیقی فرّه ایزدی و اندیشۀ ظل‌الهی»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش 20.
دلیر، نیره (1394)، «بررسی سیر تطور کاربرد مفهوم ظل‌الله در دورۀ میانۀ تاریخ ایران براساس منابع تاریخ‌نویسی و اندرزنامه‌ای»، مطالعات تاریخ اسلام، س 7، ش 26.
دولت‌آبادی، هوشنگ (1379)، جای پای زروان خدای بخت و تقدیر، تهران: نشر نی.
رجایی بخارایی، احمدعلی (1343)، «سیر سعدی در آثار گذشتگان»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، دورۀ 10، ش 48.
رشیدالدین فضل‌الله (1373)، جامع‌التواریخ،تصحیح محمد روشن، تهران: البرز.
ریپکا، یان (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1379)، تاریخ در ترازو، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1386)، حدیث خوش سعدی، تهران: سخن.
سبزیان‌پور، وحید (1388)، «تأثیر پندهای انوشیروان و بزرگمهر در گلستان سعدی»، زبان و ادبیات فارسی، ش 64.
سعدی، مصلح ‌بن عبدالله (1369)، بوستان، تصحیح غلام‌حسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سعدی، مصلح ‌بن عبدالله (1390)، بوستان، تصحیح مظاهر مصفا، تهران: زرین و سیمین.
سعدی، مصلح‌ بن عبدالله (1393)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: لیدا.
صفا، ذبیح‌الله (1367)، تاریخ ادبیات ایران، تلخیص محمد ترابی، تهران: فردوسی.
غزالی، ابوحامد محمد (1361)، نصیحة‌الملوک، تصحیح و حواشی جلال‌الدین همایی، تهران: بابک.
فاضلی، شیما، منوچهر جوکار، و نصرالله امامی (1396)، «بررسی تطبیقی عناصر و مضامین ایرانی و سامی در کلیات سعدی»، شعرپژوهی، دورۀ 9، ش 1.
فرهنگ فارسی (1387)، محمد معین، یک‌جلدی، تهران: اشجع.
فسایی، حسن ‌بن حسن (1382)، تاریخ فارس‌نامۀ ناصری، تهران: امیرکبیر.
کشاورز بیضایی، محمد (1396)، زمینه‌ها و پی‌آمدهای مهاجرت نخبگان ایالت فارس؛ 1324- 1310 ق/ 1795- 1906م، رسالۀ دکتری، تبریز: گروه تاریخ دانشگاه تبریز.
گری لینگ، ای. سی. و دیگران (1380)، نگرش‌های نوین در فلسفه، ترجمۀ یوسف دانش‌ور و دیگران، قم: طه.
محجوب، محمدجعفر (1364)، «زبان سعدی و پیوند آن با زندگی»، ایران‌نامه، ش 12.
مرتضوی، منوچهر (1341)، تحقیق دربارۀ دورۀ ایلخانان ایران، تبریز: شفق.
مطهری، مرتضی (1373)، انسان و سرنوشت، تهران: صدرا.
موحد، ضیاء (1374)، سعدی، تهران: مجموعۀ بنیان‌گذاران فرهنگ امروز.
مولکی، مایکل (1376)، علم و جامعه‌شناسی معرفت، ترجمۀ حسین کچویان، تهران: نشر نی.
مؤید شیرازی، جعفر (1362)، شناختی تازه از سعدی، شیراز: لوکس.
میلانی، عباس (1378)، «سعدی و سیرت پادشاهان؛ مدخلی بر بحث سعدی و تجدد»، ایران‌شناسی، ش 41.
نسوی، محمد بن احمد (1385)، نقثةالمصدور، تهران: طوس.
نصیرالدین طوسی، محمد (1361)، اخلاق ناصری، تصحیح حمید تقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
نظام‌الملک، حسن ‌بن علی (1348)، سیاست‌نامه، تصحیح یوبودارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
وصاف‌الحضره، عبدالله ‌بن فضل‌الله (1346)، تحریر تاریخ وصاف، تصحیح عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.