نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مطالعات تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 گروه نمایش، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 گروه پژوهش هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

هدف این مقاله خوانش بیش‌متنی اساطیر ترکیبی پیکرگردانی در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی بر پایه نظریه ژرار ژنت است. بیش‌متنیت یکی از اقسام ترامتنیتِ ژنت، درباره ارتباطِ میان دو متن است. این نظریه بیشتر به برگرفتگی و تأثیر متن پیشین بر متن پسین می‌پردازد و شامل دو نوع اساسی، همانگونگی و تراگونگی‌ست. اساطیر ترکیبی پیکرگردانی از مهمترین عوامل اعجاب‌آفرین در ادبیات به‌شمار می‌آیند. در فرآیند پیکرگردانی، موجودات از صورتی به‌صورت دیگر بدل می‌گردند و در حالت ترکیبی به‌صورت مخلوقاتی مرکب از انسان، حیوان و... ظاهر می‌شوند. ادبیات خاستگاه حضور اساطیر است و بر یکدیگر تأثیرات دوسویه دارند، این رابطه بزنگاهی‌ست که می‌توان از منظر بیش‌متنی به آن پرداخت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که این موجودات در هجده نمایشنامه بیضایی وجود دارند و حضور آنها وامدار ادبیات اسطوره‌ای، افسانه‌های عامیانه و منظومه‌های پهلوانی است. بیضایی در فرآیند تبدیل روایات اساطیری (پیش‌متن) به نمایشنامه (بیش‌متن) به مضمون اصلی وفادار بوده و در اغلب موقعیت‌های نمایشی از آن‌ها به‌طور مستقیم بهره برده است. روش پژوهشی این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و بر پایه تحلیل محتوای کیفی، ویژگی‌های اساطیر ترکیبی پیکرگردانی در نمایشنامه‌های بیضایی کشف شده و با استناد به نظریه بیش‌متنیت، میزان تأثیرپذیری آن‌ها از ادبیات کهن بررسی گردیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آموزگار، ژاله (1395)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها «سمت».
اسدی‌طوسی (1354)، گرشاسب‌نامه، به‌تصحیح حبیب یغمائی، تهران: طهوری.
القزوینی، ابویحیی زکریابن محمدبن محمود (1960م)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت: منشورات دارالآفاق الجدیدة.
انجوی‌شیرازی، ابوالقاسم (1369)، فردوسی‌نامه، ج3، تهران: علمی.
اوستا کهن‌ترین سرودها و متنهای ایرانی (1385)، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، ج1، تهران: مروارید.
بیضایی، بهرام (1398)، تاراج‌نامه، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                 (1378)، پرده‌خانه، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                  (١٣٨٩)، جنگنامه غلامان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                  (١٣٨٢)، دیوان نمایش، ج1 و ج2، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                  (1386)، سهراب‌کُشی، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                 (1395الف)، شب هزارویکم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                  (١٣٩٥ب)، فتحنامه کلات، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                  (١٣٨٠)، مجلس قربانی سنمّار، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
                  (1358)، «مرگ یزدگرد»، هفته‌نامه کتاب جمعه، شماره 15، صص 12-59.
                  (1371)، ندبه، تهران: رامین.
جابز، گرترود (1370)، سمبولها (کتاب اول، جانوران)، ترجمه محمدرضا بقاپور، تهران: مترجم.
حبیب‌الله زرگر، شهرام (1395)، «بازشناسی پهلوان کچل، کهن‌ترین نسخه مکتوب نمایش عروسکی در ایران»، فصل‌نامه علمی پژوهشی تئاتر، شماره 66، صص52-67.
خواجوی‌کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطاء محمودبن علی‌بن محمود (1319)، سام‌نامه (چاپ سنگی)، بمبئی: چاپخانه سلطان حسین سلطانی پریس.
دادگی، فرنبغ (1369)، بُندهش، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس.
درویشیان، علی اشرف، خندان، رضا (1378)، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج1، تهران: کتاب و فرهنگ.
                                           (1381)، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج4 ، تهران: کتاب و فرهنگ.
                                           (1382)، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج14 ، تهران: کتاب و فرهنگ.
رستگارفسایی، منصور (1383)، پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
                           (1381)، «پیکرگردانی در اساطیر»، مطالعات ایرانی، شماره 2، صص 95-116.
سعد سلمان، مسعود (1362)، دیوان مسعود سعد سلمان، به‌تصحیح رشید یاسمی، تهران: گلشانی.
غفوری، رضا (1394)، هفت منظومه حماسی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فردوسی، ابوالقاسم (1369)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، ج2، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
فردوسی، ابوالقاسم (1371)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، ج3 ، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
فضائلی، سودابه (1384)، فرهنگ غرایب، ج1 و ج2 ، تهران: افکار.
قاضی زاهدی گلپایگانی‌، علی (1379)، قصص یا داستانهای شگفت‌انگیز قرآن مجید، تهران‌: اسلامیه.
کارنوی، آلبرت جوزف (1341)، اساطیر ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، تهران: فرانکلین.
کریستن‌سن، آرتور (1355)، آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
کنبی، شیلا ر (1393)، جزئیاتی از هنر اسلامی، ترجمه افسونگر فراست، تهران: فرهنگسرای میردشتی.
کنگرانی، منیژه (1388)، «بیش‌متنیت روشی برای مطالعات تطبیقی هنر»، مجموعه مقالات دومین و سومین هم‌اندیشی هنر تطبیقی، تهران: موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
کویاجی، جهانگیر کوورجی (1353)، آیینها و افسانه‌های ایران و چین باستان، ترجمه جلیل دوستخواه، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
گریمال، پی‌یر (1356)، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمه احمد بهمنش، تهران: امیرکبیر.
مادح، قاسم (1380)، جهانگیرنامه، تهران: دانشگاه تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
مسون، میخائیل، پوگاچنکوا، گالینا (١٣٨٤)، ریتون‌های اشکانی نسا، ترجمه شهرام حیدرآبادیان و رؤیا تاج‌بخش، جلد دوم، تهران: بازتاب اندیشه.
معزی، محمد (1318)، دیوان امیرالشعرا معزی، به‌تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: اسلامیه.
نامورمطلق، بهمن (1386)، «ترامتنیت؛ مطالعة روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 56، صص83-96.
نقیب‌الممالک، محمدعلی (1386)، امیرارسلان نامدار و ملکه فرخ‌لقا، به‌تصحیح ی. رزمی‌پور، تهران: جاجرمی.
هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
هدایت، صادق (1391)، نیرنگستان (نسخه الکترونیکی)، تهران: جاویدان.
هیلن‌برند، رابرت (1394)، هنر و معماری اسلامی، ترجمه اردشیر اشراقی، تهران: روزنه.
هینلز، جان (1396)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
یاحقی، محمد جعفر (1394)، فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.