نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات کُردی، دانشکده زبان و ادبیات ، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

10.30465/lir.2020.30071.1117

چکیده

بازتابِ دو واژه‌ی «شهر» و «روستا» در ادبیات کلاسیک فارسی نشان می‌دهد که از نظر کارکردی و ارزشی رابطه‌ی تقابلی بینِ آن‌ها وجود دارد. تصویرسازی‌های شاعران، رمزپردازی‌های عارفان و مفاهیمی که در متون ادبیِ گذشته با شهر و روستا بیان شده است، همگی بر نگاهِ ارزشگذارانه‌ی متفاوت نسبت به آن‌ دو دلالت می‌کند. در این نگاه تقابلی، روستا در قطبِ منفی قرار گرفته که تمام صفاتِ مربوط به این قطب، بدان نسبت داده شده است؛ در مقابل، شهر متعلّق به قطبِ مثبت است که برای بیان مفاهیم و مضامین پسندیده به کار رفته است. در این نوشتار که موضوع آن ماهیّت بین‌رشته‌ای دارد و به ادبیات و جامعه‌شناسی مربوط می‌شود، به روش تحلیلی ـ توضیحی مفاهیم مربوط به دو واژه‌ی «شهر» و «روستا» در آثار ادبیِ واکاوی می‌شود تا مشخّص گردد که شاعران و نویسندگان گذشته در رابطه با مسأله‌ی نگاه متفاوت به شهر و روستا چه معیارها و ملاک‌هایی را در نظر داشته‌اند. دستاورد پژوهش بر این قضیه دلالت دارد که منشاء و علّت اصلی نگاهِ متفاوت به شهر و روستا در ادبیات گذشته، توجّه به تأثیر محیط بر ذهن انسان بوده که مولانا بیش از دیگران بدان پرداخته است. نقش و تأثیر عینی زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز در تصویرسازی‌ها و رمزپردازی‌هایی که با شهر و روستا صورت گرفته، به‌وضوح قابل مشاهده است.

کلیدواژه‌ها

ابن­خلدون، عبدالرحمن (1369)، مقدّمه­ی ابن­خلدون، ج2، ترجمه­ی پروین گناباد، چاپ هفتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
امین­پور، قیصر (1380)، گل­ها همه آفتابگردانند، چاپ اول، تهران: مروارید.
انوری، حسن (1374)،  فرهنگ امثال سخن، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.
بیهقی، ابوالفضل محمدبن­حسین (1390)،تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیّاض، به اهتمام محمدجعفر یاحقی، چاپ پنجم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
پورداود، ابراهیم (1381)، یادداشت­های گاثاها، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
پورنامداریان، تقی (1368)، رمز و داستان­های رمزی در ادبیات فارسی، تهران: چاپ سوم، انتشارات علمی و فرهنگی.
تاجدینی، علی (1388)، فرهنگ نمادها و نشانه­ها در اندیشه­ی مولانا، چاپ دوم، تهران: سروش.
ثابت، عبدالرحیم (1387)، «شهر و ده در اندیشه مولوی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال چهارم، شماره12، صص 29-39.
لاهیجی، محمدعلی بن ابی طالب (1378)، دیوان اشعار، تصحیح ذبیح الله صاحبکار، چاپ اول، تهران: نشر سایه.
حیدری، محمود و امّ­البنی خرمیان (1395)، «شهر و روستا در شعر نیما یوشیج و بدر شاکرالسیّاب»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال چهاردهم، شماره 27، صص 85-100.
 خاقانی شروانی، افضل­الدیّن بدیل بن علی (1375)، دیوان اشعار، به اهتمام جهانگیر منصور، چاپ اوّل، تهران: نگاه.
 دشت­بیاضی، مولانا محمدولی (1389)، دیوان اشعار، مقدمه، تصحیح و تحشیه مرتضی چرمگی عمرانی، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.
 دهخدا، علی اکبر (1372)،  لغت‌نامه، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 دهخدا، علی اکبر (1374)،امثال و حکم، ج2، چاپ هشتم، بی­جا: سپهر.
 رجبی، فرهاد (1390)، «رویکردهای انسانی به شهر در شعر معاصر عربی و فارسی»، ادب‌پژوهی، شماره پانزدهم، صص 59-82.
رضی، هاشم (1376)، وندیداد، چاپ اول، تهران: فکر روز.
 رضی، هاشم (1381)، دانشنامه­ی ایران باستان، ج3، چاپ اول، تهران: سخن.
 زمانی، کریم (1377)، شرح جامع مثنوی، ج3، چاپ دوم، تهران: انتشارات اطلاعات.
 سپهری، سهراب (1388)، هشت کتاب، چاپ سوم، تهران: انتشارات طهوری.
سعدسلمان، مسعود (1374)، دیوان اشعار، تصحیح رشید یاسمی، چاپ چهارم، تهران: نگاه.
 سوندرز، پیتر (1392)،نظریه­ی اجتماعی و مسئله­ی شهری، ترجمه­ی محمود شارع­پور، چاپ اول، تهران: انتشارت تیسا.
 شکوئی، حسین (1382)،اندیشه­های نو در فلسفه جغرافیا، ج2، چاپ اوّل، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
 صائب، محمدعلی (1373)، دیوان اشعار، ج1و6، تصحیح محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم (1386 الف)، مصیبت­نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی، چاپ سوّم، تهران: انتشارات سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم (1386 ب)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی‌کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم (1371)، دیوان اشعار، تصحیح تقی تفضلی، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 علایی­خرایم، مریم و قدمعلی سرامی (1391)، «روستا و جنبه تمثیلی آن در شعر مولانا»، دوفصلنامه مولوی­پژوهی، سال ششم، شماره 14، صص 80-100.
غزالی، محمد (1394)، کیمیای سعادت، با مقدمه­ی بهاءالدین خرمشاهی، چاپ سوم، تهران: نگاه.
 غزالی، شیخ احمد (1370)، مجموعه آثار فارسی شیخ احمد غزالی، به اهتمام احمد مجاهد، چاپ اوّل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 فردوسی، ابوالقاسم (1388)، شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)،  ج2،چاپ دوم، تهران: هرمس.
 قبادیانی، ناصرخسرو (1357)، دیوان اشعار، به­اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل کانادا (شعبه­ی تهران).
 قربانی، جواد و رسول عباسی (1386)، «تقابل شهر و روستا در شعر معاصر عرب و فارسی به­ویژه در آثار بدر شاکرالسیاب و قیصر امین­پور»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 15 و 16، صص 306-317.
 کلیم کاشانی، ابوطالب (1336)، دیوان اشعار، مقدمه و تصحیح حسین پرتو بیضایی، چاپ اول، تهران: انتشارات خیام.
 گوهرین، سیّد صادق (1362)، فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، ج4، چاپ دوم، تهران: زوّار.
 مک­اندرو، فرانسیس­تی (1387)، روا‌‌ن‌شناسی محیطی، ترجمه­ی غلامرضا محمودی، چاپ اول، تهران: انتشارات زرباف­اصل.
 مولوی، جلال الدین (1386)، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ چهارم، تهران: هرمس.
 مولوی، جلال الدین (1363)، کلیات شمس، تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
میبدی، ابوالفضل­رشیدالدین (1371)،  کشف­الاسرار و عدۀ­الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
 میرعبدالله لواسانی، افشین (1389)، «نگرشی به جادو و جادوگری در مردم­شناسی»، مجلۀ گزارش، سال نوزدهم، شماره 217، صص 12-15.
 نظامی، الیاس بن یوسف (1387)، هفت­ پیکر، تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران: قطره.
 هلالی­جغتائی، بدرالدین (1368)، دیوان اشعار، تصحیح سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سنایی.