نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه مطالعات تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 گروه نمایش، دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، ایران
3 گروه پژوهش هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
10.30465/lir.2023.8457
چکیده
هدف این مقاله خوانش بیش‌متنی اساطیر ترکیبی پیکرگردانی در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی بر پایه نظریه ژرار ژنت است. بیش‌متنیت یکی از اقسام ترامتنیتِ ژنت، درباره ارتباطِ میان دو متن است. این نظریه بیشتر به برگرفتگی و تأثیر متن پیشین بر متن پسین می‌پردازد و شامل دو نوع اساسی، همانگونگی و تراگونگی‌ست. اساطیر ترکیبی پیکرگردانی از مهمترین عوامل اعجاب‌آفرین در ادبیات به‌شمار می‌آیند. در فرآیند پیکرگردانی، موجودات از صورتی به‌صورت دیگر بدل می‌گردند و در حالت ترکیبی به‌صورت مخلوقاتی مرکب از انسان، حیوان و... ظاهر می‌شوند. ادبیات خاستگاه حضور اساطیر است و بر یکدیگر تأثیرات دوسویه دارند، این رابطه بزنگاهی‌ست که می‌توان از منظر بیش‌متنی به آن پرداخت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که این موجودات در هجده نمایشنامه بیضایی وجود دارند و حضور آنها وامدار ادبیات اسطوره‌ای، افسانه‌های عامیانه و منظومه‌های پهلوانی است. بیضایی در فرآیند تبدیل روایات اساطیری (پیش‌متن) به نمایشنامه (بیش‌متن) به مضمون اصلی وفادار بوده و در اغلب موقعیت‌های نمایشی از آنها به‌طور مستقیم بهره برده است. روش پژوهشی این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و بر پایه تحلیل محتوای کیفی، ویژگی‌های اساطیر ترکیبی پیکرگردانی در نمایشنامه‌های بیضایی کشف شده و با استناد به نظریه بیش‌متنیت، میزان تأثیرپذیری آنها از ادبیات کهن بررسی گردیده است.
کلیدواژه‌ها
آموزگار، ژاله (1395). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها «سمت».
اسدی‌طوسی (1354). گرشاسب‌نامه، به‌تصحیح حبیب یغمائی، تهران: طهوری.
القزوینی، ابویحیی زکریابن محمدبن محمود (1960م). آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت: منشورات دارالآفاق الجدیدة.
انجوی‌شیرازی، ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه، جلد سوم، تهران: علمی.
اوستا کهن‌ترین سرودها و متنهای ایرانی (1371). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، جلد اول، تهران: مروارید.
بیضایی، بهرام (1398). تاراج‌نامه، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(1378). پرده‌خانه، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(١٣٨٩). جنگنامه غلامان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(١٣٨٢). دیوان نمایش، جلد اول و جلد دوم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(1386). سهراب‌کُشی، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(1395الف). شب هزارویکم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(١٣٩٥ب). فتحنامه کلات، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(١٣٨٠). مجلس قربانی سنمّار، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
(1358). «مرگ یزدگرد»، هفته‌نامه کتاب جمعه، شماره 15، صص 12-59.
(1371). ندبه، تهران: رامین.
جابز، گرترود (1370). سمبولها (کتاب اول، جانوران)، ترجمه محمدرضا بقاپور، تهران: مترجم.
حبیب‌الله زرگر، شهرام (1395). «بازشناسی پهلوان کچل، کهن‌ترین نسخه مکتوب نمایش عروسکی در ایران»، فصل‌نامه علمی پژوهشی تئاتر، شماره 66، صص52-67.
خواجوی‌کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطاء محمودبن علی‌بن محمود (1319). سام‌نامه (چاپ سنگی)، بمبئی: چاپخانه سلطان حسین سلطانی پریس.
دادگی، فرنبغ (1369). بُندهش، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس.
درویشیان، علی اشرف، خندان، رضا (1378). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد اول، تهران: کتاب و فرهنگ.
(1381). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد چهارم، تهران: کتاب و فرهنگ.
(1382). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد چهاردهم، تهران: کتاب و فرهنگ.
رستگارفسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
(1381). «پیکرگردانی در اساطیر»، مطالعات ایرانی، شماره 2، صص 95-116.
سعد سلمان، مسعود (1362). دیوان مسعود سعد سلمان، به‌تصحیح رشید یاسمی، تهران: گلشانی.
غفوری، رضا (1394). هفت منظومه حماسی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فردوسی، ابوالقاسم (1369). شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، جلد دوم، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
فردوسی، ابوالقاسم (1371). شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، جلد سوم، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
فضائلی، سودابه (1384). فرهنگ غرایب، جلد اول و جلد دوم، تهران: افکار.
قاضی زاهدی گلپایگانی، علی (1379). قصص یا داستانهای شگفت‌انگیز قرآن مجید، تهران: اسلامیه.
کارنوی، آلبرت جوزف (1341). اساطیر ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، تهران: فرانکلین.
کریستن‌سن، آرتور (1355). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
کنبی، شیلا ر (1393). جزئیاتی از هنر اسلامی، ترجمه افسونگر فراست، تهران: فرهنگسرای میردشتی.
کنگرانی، منیژه (1388). «بیش‌متنیت روشی برای مطالعات تطبیقی هنر»، مجموعه مقالات دومین و سومین هم‌اندیشی هنر تطبیقی، تهران: موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
کویاجی، جهانگیر کوورجی (1353). آیینها و افسانه‌های ایران و چین باستان، ترجمه جلیل دوستخواه، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
گریمال، پی‌یر (1356). فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمه احمد بهمنش، تهران: امیرکبیر.
مادح، قاسم (1380). جهانگیرنامه، تهران: دانشگاه تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
مسون، میخائیل، پوگاچنکوا، گالینا (١٣٨٤). ریتون‌های اشکانی نسا، ترجمه شهرام حیدرآبادیان و رؤیا تاج‌بخش، جلد دوم، تهران: بازتاب اندیشه.
معزی، محمد (1318). دیوان امیرالشعرا معزی، به‌تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: اسلامیه.
نامورمطلق، بهمن (1386). «ترامتنیت؛ مطالعة روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 56، صص83-96.
نقیب الممالک، محمدعلی (1386). امیرارسلان نامدار و ملکه فرخ‌لقا، به‌تصحیح ی. رزمی‌پور، تهران: جاجرمی.
هال، جیمز (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
هدایت، صادق (1391). نیرنگستان (نسخه الکترونیکی)، تهران: جاویدان.
هیلن‌برند، رابرت (1394). هنر و معماری اسلامی، ترجمه اردشیر اشراقی، تهران: روزنه.
هینلز، جان (1396). شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
یاحقی، محمد جعفر (1394). فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
Al Qazwini, M. (1960). Āthär al-Bilad wa-Akhbar al-''''Ibad. Birut, Lebanon: Manshurat Dar al-Afaq al- Jadida. [In Arabic]
Amouzgar, J. (2016). Mythological history of Iran. Tehran: The Organization for Researching and Composing University textbooks in the Humanities “SAMT”. [In Persian]
Anjavi Shirazi, A. (1990). Ferdowsi-Nameh. Vol. 3. Tehran: Elmi Publication. [In Persian]
Asadi Tusi, A. (1975). Garshāsp-Nameh. Correction by Habib Yaghmai. Tehran: Tahoori Publishers. [In Persian]
Avesta: The Ancient Iranian Hymns and Texts. (2006). Vol. 1. Translated & Annotated by Jalil Doostkhah. Tehran: Morvarid Publication. [In Persian]
Bane, T. (2016). Encyclopedia of Giants and Humanoids in Myth. Legend and Folklore. Jefferson: McFarland & Company, Inc., Publishers.
Beyzai, B. (2003). Dīvān-i Namāyish. Vol. 1. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2003). Dīvān-i Namāyish. Vol. 2. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2016 A). Fatḥnāmah-yi Kalāt. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2010). Jangnāmah-yi Ghulāmān. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2001). Majlis-i qurbānī-i Sinimmār. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (1979). Marg-e Yazdgerd. Ketab-e Jom''''e Magazine, (15): 12-59. [In Persian]
Beyzai, B. (1992). Nodbeh. Tehran: Ramin Publication. [In Persian]
Beyzai, B. (1999). Pardeh-Khaneh. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2016 B). Shab-e Hezār-o-yekom. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2007). Sohrāb-Koshi. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Beyzai, B. (2019). Taraj-Nameh. Tehran: Roshangaran & Women Studies Publishing. [In Persian]
Bonnerjea, B. (1927). A Dictionary of Superstitions and Mythology. London, Britain: Folk Press.
Canby, S. R. (2014). Islamic Art in Detail. Translated by Afsoungar Ferasat. Tehran: Mirdashti Publication. [In Persian]
Carnoy, A. J. (1962). Iranian Mythology. Translated by Ahmad Tabatabaei. Tehran: Franklin Publication. [In Persian]
Christensen, A. (1976). Essai sur la démonologie iranienne. Translated by Ahmad Tabatabaei. Tabriz: Institute of Iranian History and Culture. [In Persian]
Carstens, A. M. (2010). The Labraunda Sphinxes. Achaemenid impact in the Black Sea, Communication of powers, Aarhus. Aarhus University Press, (11): 41-46.
Coyajee. J. C. (1974). Cults and Legends of Ancient Iran and China. Translated by Jalil Doostkhah. Tehran: Jibi (pocket) Book Publishing Organization. [In Persian]
Dadegi, F. (1990). Bundahishn. Translated by Mehrdad Bahar. Tehran: Toos Book Publisher. [In Persian]
Darvishian, A. & Khandan, R. (1999). Iranian Legends and Fairy Tales. Vol. 1. Tehran: Ketab and Farhang Publication. [In Persian]
Darvishian, A. & Khandan, R. (2002). Iranian Legends and Fairy Tales. Vol. 4. Tehran: Ketab and Farhang Publication. [In Persian]
Darvishian, A. & Khandan, R. (2003). Iranian Legends and Fairy Tales. Vol. 14. Tehran: Ketab and Farhang Publication. [In Persian]
Fazayeli, S. (2005). Dictionnaire des Termes Exotiques. 2 Volumes. Tehran: Afkar Publication. [In Persian]
Ferdowsi, A. (1990). Shahnameh. Edited by Djalal Khaleghi-Motlagh. Vol. 2. NewYork: Persian Heritage Foundation. [In Persian]
Ferdowsi, A. (1992). Shahnameh. Edited by Djalal Khaleghi-Motlagh. Vol. 3. NewYork: Persian Heritage Foundation. [In Persian]
Ghafouri, R. (2015). Seven Epic Poems. Tehran: Miras Maktoob Research Institute. [In Persian]
Ghazi Zahedi Golpayegani, A. (2000). Amazing Stories of the Holy Quran. Tehran: Islamieh Publication. [In Persian]
Grimal, P. (1977). Dictionary of Greek and Roman Mythology. Translated by Ahmad Behmanesh. Tehran: Amir Kabir Publisher. [In Persian]
Habibollah Zargar, S. (2016). Recognition of Pahlavan Kachal, the Oldest Text of Puppet Show in Iran. Theater, (66): 52-67. [In Persian]
Hall, J. (2001). Illustrated Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art. Translated by Roghayeh Behzadi. Tehran: Farhang Moaser Publication. [In Persian]
Hedayat, S. (2011). Neyrangestan (An eBook). Tehran: Javidan Publication. [In Persian]
Hinnells, J. R. (2017). Persian Mythology. Translated by Jaleh Amouzgar and Ahmad Tafazzuli. Tehran: Cheshmeh Publication. [In Persian]
Jobs, G. (1991). Symbols. Translated by Mohammad Reza Baghapour. Tehran: Motarjem Publication. [In Persian]
Kangarani, M. (2009). Hypertextuality, A Method for Comparative Art Studies. The Proceedings of the 2nd & 3rd Conference. Tehran: “MATN” Institute of Compilation, Translation and Publication of Artistic Works. [In Persian]
Khwaju Kermani, M. (1940). Sām-Nāmeh (Lithography). Mumbai: Sultan Hossein Soltani Printing House. [In Persian]
Knappert, J. (1995). African Mythology. Great Britain: Diamond Books.
Madeḥ, Q. (2001). Jahangir-Nameh, Tehran: University of Tehran & Quebec, Canada: McGill University Institute of Islamic Studies. [In Persian]
Masson, V. M. & Pugachenkova, G. (2005). The Parthian Rhytons of Nisa. Vol 2. Translated by Shahram Heidar-Abadian and Roya Tajbakhsh.Tehran: Baztab-e Andishe Publication. [In Persian]
Mu''''izzi, M. (1939). Divan of Amir Ash-Shu ‘ara Mu''''izzi. Correction by Abbas Eqbal Ashtiani. Tehran: Islamieh Publication. [In Persian]
Namvar Motlagh, B. (2007). Transtextual Study. Journal of Human Sciences, (56): 83-96. [In Persian]
Naqib al- Mamalek, M. A. (2007). Amir Arsalan Namdar and Farokhlegha the Queen. Correction and Collection by Y Razmi Pour. Tehran: Jajarmi Publication. [In Persian]
Radner, K. (2007). The Winged Snakes of Arabia and the Fossil Site of Makhtesh Ramon in the Negev. Department of Oriental Studies, University of Vienna, (97): 353-365.
Rastgar Fasai, M. (2002). Metamorphosis in Myth. Iranian Studies, 1(2): 95-116. [In Persian]
Rastgar Fasai, M. (2004). Metamorphosis in Myth. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. [In Persian]
Sa''''d Salman, M. (1983). Divan of Mas''''ud Sa''''d Salman. Correction by Gholamreza Rashid-Yasemi. Tehran: Golshayi Publication. [In Persian]
Yahaghi, M. J. (2015). Dictionary of Myth and Legends in Persian Literatures. Tehran: Farhang Moaser Publication. [In Persian]
www.bl.uk
www.christies.com
www.ulib.isri.cmu.edu
)