نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار رشته فلسفه علوم اجتماعی، گروه ارتباطات اجتماعی، دانشکده ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران. mardihamortaza@yahoo.com

10.30465/lir.2021.31992.1178

چکیده

چکیده:
عقل و عشق دو اسم معنا هستند و مثل اغلب اسامی معنا، مفهومی کشسان داشتهاند. فیلسوفان و عارفان و شاعرانِ حکیم هرکدام به نوعی در تعریف و تحدید حدود یا تعریض حدود آنها سخن گفتهاند. در قالب یک نگاه بین‌رشته‌ای، ادبیات از یک سو، فلسفه (و روان‌شناسی شناخت)، از سوی دیگر، این مقاله در قالب یک تحلیل محتوای مقایسه‌ای، سیر تحول معنایی این دو واژه را در شاهنامه، پنج‌گنج و مثنوی پی می‌گیرد و از دلیل تفاوت دو مقام گفتار و کردار در اقبال به آنها پرسش می‌کند. بنا بر آنچه یافته شد، فردوسی عقل و عشق را در معانی نزدیک به عرف عمومی کاربرد آنها به کار گرفته؛ نظامی عشق بشری و زمینی را در اعلی درجۀ آن توضیح و بازنمایی کرده است و اشارات اولیه و بسط نایافته‌ای هم به مفاهیمی چون «عقل کلی» و «عقل تحت هدایت وحی» داشته است؛ مولوی در این کار به شکلی شاخص شالوده‌شکن بوده و معانی معنوی و آیینی به‌کلی متفاوتی بر این مفاهیم حمل کرده که تا مرز اشتراک لفظی پیش رفته است. در قالب یک تناقض‌نما، تعابیر مولوی از عقل و عشق، تاحدی به دلیل روش غیراستدلالی آن و دشواری درک و سختی اجرا، در یک فضای گفتاری اشرافیت معنوی محدود شد و کاربرد عمومی و عملی این دو مفهوم به نگاه و نمادپردازی اعتدالی نظامی و به ویژه فردوسی نزدیک ماند؛ در حالی‌که از حیث اشتهار و احترام ماجرا برعکس این است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1393). «شرح اشعار نظامی گنجوی»، برنامۀ معرفت، 27 تیرماه.
اسلامی ندوشن، محمد علی (1378) . زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران، نشر شرکت سهامی انتشار.
اسلامی ندوشن، محمد علی (1388). «شاهنامه از چه می‌گوید و ارزش آن در چیست»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارۀ 270، ص 5-26.
الهام‌بخش، محمود (1387). «تأملی در اندیشه‌های زاهدانه و دینی نظامی گنجوی»، فصلنامۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال سوم شمارۀ 8، ص 11-31.
بهفر، مهری؛ و صدرایی رقیه (1396). «بنیان تعلیم شاهان در برسازی زندگی فردوسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 36، ص 171-196.
پورجوادی، نصرالله (1370). «شیرین در چشمه»، نشر دانش، خرداد و تیر، شمارۀ 64، ص 2-11.
حسن‌رضایی، حسین؛ و سیف، عبدالرضا (1395). «بررسی عشق در حماسه با نگاهی به شاهنامه»، فصلنامۀ متن‌پژوهی ادبی، سال بیستم، شمارۀ 70. ص 29-45.
حمیدیان، سعید (1376). «مقدمه بر اقبالنامه»، در اقبالنامه، تصحیح وحید دستگردی، تهران، نشر قطره.
خالقی مطلق، جلال (1375). «تن‌کامه‌سرایی در ادب فارسی»، نشریۀ ایران‌شناسی، سال هشتم، شمارۀ 29، ص 15-54.
ذاکری، احمد؛ و حیاتی، کریم (1395). «جلوه‌های تمثیلی عشق تراژیک در شاهنامه»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب پارسی، شمارۀ 29. ص 57-76.
راشد محصل، محمدرضا و دیگران (1396). «بررسی تطبیقی مفهوم خرد در اندرزهای دینکرد ششم و شاهنامۀ فردوسی»، فصلنامۀ متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ نهم شمارۀ 4، ص 37-55.
زرین کوب، عبدالحسین (1366). سر نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، جلد اول، تهران، نشر علمی.
زرین کوب، عبدالحسین (1374). پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، تهران، نشر سخن.
زرین کوب، عبدالحسین (1380). پله پله تا ملاقات خدا: دربارۀ زندگی، اندیشه و سلوک مولانا جلال الدین رومی، تهران، نشر علمی.
زمانی، کریم (1395). «عقل در نظر مولانا»، سخنرانی. سایت شمس‌رومی، در:
سعیدی، حسن؛ و نصیری، ولی الله (1391). «عقل از دیدگاه مولانا»، فصلنامۀ آینۀ معرفت، سال دهم، شمارۀ 33، ص 25-42.
شجری، رضا؛ و سعادتی، افسانه (1389). «رویکرد مولانا نسبت به استدلال»، دوفصلنامۀ ادبیات عرفانی، سال اول، شمارۀ 2، ص 125-150.
صفا، ذبیح الله (1363). حماسه سرایی در ایران، تهران، نشر امیرکبیر.
صلاحی مقدم، سهیلا (1397). «نگاهی به هفت پیکر با رویکرد عرفانی و رمزی»، اطلاعات حکمت و معرفت، خرداد 1397، ص 14-17.
صلاحی مقدم، سهیلا (1397). «نگاهی به هفت پیکر با رویکرد عرفانی و رمزی»، اطلاعات حکمت و معرفت، خرداد 1397، ص 14-17.
طغیانی، اسحاق؛ و عرب نژاد، زینب (1395). ریخت‌شناسی داستان‌های عاشقانۀ شاهنامه، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ هشتم، شمارۀ 3، ص 23-38.
فردوسی، ابوالقاسم (1382). شاهنامه، بر پایۀ چاپ مسکو، تهران، نشر هرمس. (شماره‌های درون متن اشعار فردوسی، شمارۀ صفحۀ این کتاب است.)
کرباسی عامل، بتول (1389). «بررسی اندیشه‌های پارادوکسیکال در شعر نظامی»، فصلنامۀ زبان و ادب فارسی، سال اول، شمارۀ 4، ص 124-151.
محبتی، مهدی (1390). «عقلانیت و اعتدال فردوسی در شاهنامه»، فردوسی پژوهی (جلد دوم)، تهران، نشر خانه کتاب.
مسکوب، شاهرخ (1374). تن پهلوان و روان خردمند، تهران، طرح نو.
مولوی، جلال الدین (1382). مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، تهران، نشر هرمس. (شماره‌های درون متن اشعار مولوی، شمارۀ صفحۀ این کتاب است.)
مولوی، جلال الدین (1382). مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، تهران، نشر هرمس. (شماره‌های درون متن اشعار مولوی، شمارۀ صفحۀ این کتاب است.)
میرباقری‌فرد، علی اصغر و دیگران (1397). «آسیب‌شناسی مقاله‌های مثنوی‌پژوهی از توجه به مشرب عرفانی مولوی»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ دهم، شمارۀ 3، ص 17-34.
نظامی، الیاس (1385). خمسۀ نظامی، بر پایه چاپ مسکو-باکو، تهران، نشر هرمس. (شماره‌های درون متن اشعار نظامی، شمارۀ صفحۀ این کتاب است.)
وجدانی، فریده (1391). «نقد خرد در شاهنامه»، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ بیست و چهارم، ص 41-53.