نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه زابل، زابل، ایران (نویسندة مسئول)

2 کارشناس ارشد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه زابل، زابل، ایران

10.30465/lir.2020.4624

چکیده

نقد روان­شناختی یکی از حوزه­های جدید نقد ادبی به شمار می­رود که ناقد در آن با تکیه بر اصول و مبانی روان‌شناسی، محرّک‌ها و هیجانات روحی و عوامل مؤثر بر آفرینش یک اثر ادبی را مورد بررسی قرار می­دهند و با بیان جریان باطنی و احوال درونی شاعر، تأثیری را که محیط، جامعه و سنن در تکوین این جریان­ها داشته­اند مورد مطالعه قرار می­دهد؛ چراکه روان آدمی ابزارهایی را برای کاهش اضطراب و دفاع از خود در اختیار دارد که به آن مکانیسم­های دفاعی گفته می­شود. فروید در سدة بیستم میلادی، آغازگر و پرچم‌دار روان‌شناسی علمی بود. شناخته‌شده‌ترین دسته­بندی فروید از ساختار اجزای روان آدمی، الگوی نهاد، خود و فراخود است. ابوالعلاء معری (۹۳۷-۱۰۵۷م) و شوریده شیرازی (۱۸۵۷-۱۹۲۷م) دو شاعر نابینای عرب و ایرانی هستند که در کودکی و پس از تجربة بینایی محدود، حس دیداری خود را از دست‌داده­اند، اما با وجود این توانسته­اند پا به عرصة ادبیات نهاده و آثاری را بر جای بگذارند. پژوهش حاضر بر آن است تا با رویکردی توصیفی–تحلیلی و بر اساس مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، به بررسی مکانیسم­های دفاعی در شخصیت ابوالعلاء معری و شوریده شیرازی از خلال سقط الزند معری و دیوان شوریده بپردازد. نتایج این جستار حاکی از آن است که نابینایی دو شاعر منجر به یأسی آشکار در درون آنها شده و اشعارشان بیانگر میل آنها به زیبایی و دیدار است و برای کاهش اضطرابی که در پی نابینایی در آنان به وجود آمده، از مکانیسم­های دفاعی-روانی چون: جبران، باطل­سازی، جابجایی، تحقیر دیگران و ... استفاده کرده­اند.­

کلیدواژه‌ها

احمدوند، محمدعلی، (1368)، مکانیسم­های دفاعی روان، تهران: بامداد.
امداد، حسن، (1372)  از اواخر قرن دهم تا به امروز، شیراز، نوید شیراز.
ای.پروین، لورنس، الیور پی.جان، (1381) شخصیت: نظریه و پژوهش، ترجمة محمدجعفر جوادی، پروین کدیو، تهران، آییژ.
ایگلتون، تری، (1368) پیش درآمدی بر نظریة ادبی، ترجمة عباس مخبر، تهران، نشر مرکز.
برونو، فرانک، (1384) فرهنگ توصیفی اصطلاحات روان‏شناسی، ترجمة فرزانه طاهری و مهشید یاسایی، چاپ سوم، تهران: ناهید.
پارسا، محمد، (1376) زمینة روان‏شناسی (روان‏شناسی عمومی)، چاپ چهاردهم، تهران، بعثت.
تربوه، بهزاد، (12/8/1394) روانشناسان فردا؛ لیست کامل مکانیزم های دفاعی آنا فروید:
http://www.riau.blogfa.com/post-.aspx13                                                               
چادگانی، غلامرضا، (1389) فرهنگ تشبیهات غزلیات شوریده شیرازی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، شیراز، دانشگاه پیام نور واحد شیراز.
خداوردی، محمود، (1388) شرح مشکلات و ویژگی­های زبانی و سبکی غزلیات شوریده به همراه شرح احوال وی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، شیراز، دانشگاه شیراز.
خزلی، مسلم، یحیی معروف، (1392) «نقد روان‏شناسی شخصیت در اشعار متنبی»، ادب عربی، شماره۲، سال۵، صص۱۹۳-۲۱۵.
دهقان ضاد شهر ضاد، رسول، محمود خورسندی، (1386) «تشاؤم در شعر ابوالعلای معری»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، صص۹۹-۱۱۸.
زرین‌کوب، عبدالحسین، (1388) آشنایی با نقد ادبی، انتشارات سخن، چاپ هشتم،.
الزّیات، احمد حسن، (لاتا) تاریخ الادب العربی، الفجالة- القاهرة، دارنهضة مَصر للطبع و النشر.
شالچیان، طاهره، (1373) آشنایی با اصول روان‏شناسی، چ۳، تهران، انتشارات بدر.
شاملو، سعید، (1390) مکتب­ها و نظریه­ها در روان‏شناسی شخصیت، تهران، رشد.
شمیسا، سیروس، (1388) نقد ادبی، چ3، تهران، نشر میترا.
شوریده شیرازی، محمدتقی، (1388) دیوان شوریده شیرازی، به اهتمام خسرو فصیحی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
شولتز، دوان و همکار، (1379) نظریه‌های شخصیت، ترجمه‌ی یحیی سیدمحمدی، چاپ سوم، تهران، مؤسسة نشر ویرایش.
شولتز، دوان، سید نی الی شولتز، (1384) نظریه­های شخصیت، ترجمة یحیی سید محمدی، چاپ هفتم، تهران، ویرایش.
صادقی تبار، فاطمه، (1392) نقد و بررسی صور خیال در شعر شاعران نابینا با تکیه بر غزلیات شوریده شیرازی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم.
طه حسین، (1988) من تاریخ الادب العربی، ج۳، ط۴، بیروت، دارالعلم للملایین.
علامی مهماندوستی، ذوالفقار، نسیم داودی­پناه، (1394) بررسی مکانیسم­های دفاعی                                                       اسفندیار در نبرد با رستم، دو فصلنامه ادبیات حماسی، سال دوم، شمارة چهارم، دانشگاه لرستان، صص71-99.
غازی زاهد، زهیر، (1986) لغة الشعر عند معری: دراسة لغویة فنیة فی سقط الزند، بیروت، مکتبة النهضة العربیة.
الفاخوری، حنا، (1986)  الجامع فی تاریخ الادب العربی: الادب القدیم، بیروت-لبنان، دراالجیل.
فرزاد، عبدالحسین، (1388) دربارة نقد ادبی، چاپ پنجم، تهران، قطره.
فرّوخ، عمر، (1997) تاریخ الادب العربی، المجلد الثالث، الطبع السادس، بیروت، دار الملایین.
فروید، زیگموند، (1382) روانکاوی و زندگی من، ترجمۀ عنایت، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب.
فروید، سیجمند، (1409)  الکفّ و العرض و القلق، ترجمة محمد عثمان نجاتی، بیروت، دارالشرق.
فروید، سیجمند، (1982)  الأنا و الهو؛ بإشراف محمد عثمان نجاتی، بیروت، دارالشرق.
کری، جرالد، (1385)نظریه و کاربست مشاوره و روان‌درمانی، ترجمة یحیی سیدمحمدی، ویراست هفتم، تهران، ارسباران.
کریمی، یوسف، (1389) روان‏شناسی شخصیت، چاپ چهاردهم، تهران، ویرایش.
گنجی، حمزه، (1383) روان‏شناسی عمومی، چاپ بیست و هفتم، تهران، ساوالان.
گیتی، شهریار، (2005)  البیان فی دیوان السقط الزند، تهران، جامعة تربیت معلم تهران.
معری، ابوالعلاء، (1381) شرح دیوان سقط­الزند ابوالعلاء معری، شرح محمود ابراهیمی، سنندج، دانشگاه کردستان.
ویلیام لاندین، رابرت، (1383) نظریه­ها و نظام­های روان‏شناسی، یحیی سید محمدی، چاپ سوم، تهران، ویرایش.
هامفن، کارل، مارک ورنوی، جودیت ورنوی،  (1379)روان‏شناسی عمومی: نظریه و کاربرد، مترجمان هادی بحیرایی و همکاران، تهران، ارسباران.